اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 249

سال 199 درگذشته است و در هر حال با نخستین طبقه از متکلمان، مانند عمرو بن عبید معاصر بوده است.(1)

بنابراین، قاعده لطف در میان امامیه، حتی پیش از تولد شیخ الطایفه مطرح بوده است و مباحث زیادی میان اندیشمندان اسلامی صورت گرفته است و تاریخی طولانی دارد.

دلایل قاعده لطف

الف) دلایل عقلی

1. اصل تکلیف و حکمت

شیخ طوسی از تمثیل مشهور متکلمان استفاده کرده، گوید:

اگر میزبان، مهمانی را برای صرف غذا و رساندن نفع به او دعوت کند و میزبان بتواند مقدماتی را فراهم کند (مثلا ماشین بفرستد و یا تلفن بزند. با این حال، از این کار سر باز زند، عقل، او را به «نقض غرض» محکوم می کند و فعل او بر خلاف حکمت است.(2)

یعنی خداوند، انسان را به واجب، امر و از حرام، نهی کرده که بدون غرض نیست و هدف وی شکوفایی استعدادهای انسان است و آن، بدون آماده کردن مقدمات ممکن نیست. بنابراین، خدای متعال تمام وسایل مورد نیاز را برای به انجام رساندن دستورات الهی، از باب لطف، فراهم ساخته است.

مرحوم نوبختی در یاقوت گوید:

قاعده تکلیف مقتضی وجوب لطف است، مانند وجوب اعطای قدرت و توانا ساختن مکلف.(3)

یعنی غرض از تکلیف، طاعت خداوند است. بنابراین، مثلا اگر خداوند تکلیفی کند

1- 1. شیخ طوسی، الفهرست، ص355.
2- 2. ر.ک: شیخ طوسی، تمهید الاصول، ص 210؛ علامه حلی، کشف المراد، ص 351؛ ابن میثم بحرانی، قواعد المرام، ص 117-118؛ عبدالجبار معتزلی، شرح الأصول الخمسه، ص521؛ سیوری حلی، ارشاد الطالبین، ص 276-277؛ شیخ طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص135.
3- ٣. علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ص154.