اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 54

داشت، در یکایک بازارهای کوفه گشت می زد و بر اهل هر بازاری توقف نموده، آنها را دعوت به خیر و نیکی می نمود و از دروغ و فساد و حیله، بر حذر می داشت و با شنیدن صدای حضرت، ترس، دلها را فرا می گرفت و آنچه در دست داشتند، رها می کردند و با تمام وجود، به سخنان حضرت گوش می دادند.(1)

این امر در دوران سلطنت امویها نیز کم و بیش مطرح بود،(2) لکن در زمان عباسیها و فاطمیها و صفویها به عنوان یک اداره حکومتی مطرح گشت.(3) بدین لحاظ، کتابهایی با این عنوان (حسبه) نوشته شد.(4)

٢. اصلاح و اصلاح طلبی؛ جنبشهایی که با این شعار به معنای حقیقی کلمه در برابر جریانهای انحرافی راه افتاد، به صورت زیر، دسته بندی می گردد:

الف) مخالفتهای حضرت علی (علیه السلام) و یاران بزرگوارش؛ از جمله ابوذر - آن فریادگری که عرصه زندگی را بر کاخ نشینان رفاه طلب، تنگ کرده بود. در برابر جریانهای انحرافی بعد از پیامبران و راهنمایی آن حضرت علا.

ب) نهضت حضرت ابی عبدالله الحسین (علیه السلام) و تلاش خالصانه و به حق بازماندگان حضرتش، در آغاز سلطنت امویها (61 ه) و قیام زید بن علی و فرزندش جناب یحیی در ادامه مکتب حسینی در اواخر حکومت امویها که سبب زدوده شدن غبارهای رذالت و ستم و فساد از چهره اسلام ناب محمدی گردید.

ج) قیام سایر علویها و طرفداران نهضت خونین کربلای حسینی.

٣. نهضتهای تبلیغی در قبال مناظرات اعتقادی؛ مانند جبر و اختیار بشر، صفات خداوند، ایمان و کفر، امامت و خلق قرآن که با نام امر به معروف و نهی از منکر به راه می افتاد و برای ابطال باور و اعتقاد مخالف، تلاش می نمود و گاه، خلافت به اصطلاح اسلامی، حامی و یا مخالف آن بود.

1- 1. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص283 (کتاب التجاره، باب 2، حدیث 1).
2- 2. محمد بن خلف الوکیع، اخبار القضاه، ج 1، ص 352-353؛ اسلم بن سهل واسطی، تاریخ واسط، ص103-104؛ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلامی، ج 1، ص 189-191.
3- ٣. ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ص225؛ ابن طیفور، تاریخ الخلافه العباسیه، ص12
4- 4. ابن الاخوه، معالم القربه فی أحکام الحسبه؛ عبدالرحمن شیرازی، نهایه الرتبه فی طلب الحسبه؛ ابنتیمیه، الحسبه فی الاسلام.