مسائل جدید کلامی صفحه 102

داشته باشیم آنچه را یک فرد انجام می دهد، نتیجه شرایط قابل تعیینی بدانیم، که اگر این شرایط کشف شدند، بتوانیم بر طبق آنها اعمال او را پیش بینی کنیم و متعیّن بدانیم... «نفس» را غالباً علّت مفروض هر عمل می گیرند. مادام که متغیرهای بیرونی نادیده گرفته شوند، لاجرم وظایف آنها به یک عامل صاحب اراده و حرکت در درون ارگانیسم نسبت داده می شود. اگر نتوانیم بگوییم عامل وعلت رفتار یک انسان چیست، می گوییم، خودش عامل یا علت آن است». (1)

تحلیل و نقد نظریه جبرانگاری

1. قانون علیت وجبر علّی و معلولی یک اصل مسلّم عقلی و خدشه ناپذیر است، و تحقّق یک پدیده، جدا از ضرورت وجود نیست، و به اصطلاح فلسفه اسلامی تا پدیده به سرحدّ وجوب و ضرورت نرسد، و تمام راههایی که وجود آن راتهدید می کند، بسته نشود، پدیده تحقّق نمی پذیرد، و در این مورد فرقی میان پدیده های طبیعی و افعال بشری نیست.

و به دیگر سخن: پدیده زاییده ضرورت است، و تا وجود شیئ حتمی و قطعی نگردد رخ نشان نمی دهد و این قانون یک قانون