فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی: خوارج - جلد 5 صفحه 2

د:عقاید و افکار آنها.

ه:افراد سرشناس و آثار ادبی به جا مانده از آنها.

خوارج-همانطور که گفتیم-از قدیمی ترین فرقه های اسلامی بلکه اولین فرقه ای است که در جامعۀ اسلامی پا به عرصۀ وجود گذاشته است و اولین اختلافی است که پس از اختلاف در مسألۀ رهبری،بین مسلمانان به وقوع پیوست.این گروه در دهۀ چهارم قرن اول پس از جنگی که بین امام علی(علیه السّلام)و معاویه بن ابی سفیان رخ داد،شکل گرفت.دو دسته از نویسندگان،دربارۀ خوارج و پیدایش و تاریخ آنها بحث کرده اند:

1-مورخان:آنها چیزهای زیادی را به اقتضای ترتیب زمان وقوع حوادث،دربارۀ خوارج نوشته اند.طبری در تاریخش،مبّرد در کاملش،یعقوبی در تاریخش،مسعودی در مروجش،جزری در کاملش و ابن کثیر در کتابش از آنها یاد کرده اند اما آنها تنها به نقل حوادث پرداخته اند بدون آنکه علل،نتایج و ثمرات آن را مورد تحلیل قرار دهند و یا چیزی را به عنوان عبرت و درس استنتاج نمایند و یا آنکه دربارۀ آنها قضاوتی کنند؛گویا قصه گویانی بوده اند که جز داستان سرایی هنری نداشته اند.از آنجا که مورخان،مسائل مربوط به جریانات این فرقه را در فصلهای مختلف-براساس سیر حوادث تاریخی- ذکر کرده اند،برای انسان مقدور نیست که یکباره و در یکجا بر تاریخ این فرقه دست یابد بلکه باید حوادث را بررسی و پیگیری نموده و جریانی را با جریانات دیگر ضمیمه نماید تا بتواند از تاریخ آنها اطلاع حاصل نماید.

2-تاریخ نگاران عقاید:یعنی دانشمندان ملل و نحل.اینها به ذکر فرق خوارج و مختصری از عقاید آنها همت گماشته اند بدون آنکه به چگونگی پیدایش آنها و جنگهایی که آنان در طول سالها و قرنها کرده اند،توجه نشان دهند.البته گروهی از متأخرین،تنها دربارۀ تاریخ آنان به تألیف کتاب دست یازیده اند که اینها یا نویسندۀ مسلمانند یا مؤلف شرق شناس و هرکدام مقصود خود را دنبال کرده اند.اینک به بعضی از آنچه که در این مجال تألیف شده است،اشاره می کنیم: