فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی: خوارج - جلد 5 صفحه 216

مدعاست.با همۀ اینها تمامی آنچه را که آنها ذکر کرده اند بیشتر به خطابه شبیه است(تا به برهان).اینک اصل بحث:

اولا:سخنان آنها نشان می دهد که اباضیه اولین کسانی بوده اند که شیوۀ اعتدال را پایه ریزی کرده و طبق آن رفتار نموده اند و به گوشه نشینی و کناره گیری از جنگ بسنده کرده اند و با مردم نجنگیده اند و متعرض شان نشده اند،لیکن این مدعا حقیقت ندارد چون اگر این گفته ها دربارۀ عبد اللّه بن اباض درست باشد،پس بنیانگذار این سیاست،ابو بلال مرداس بن جریر می باشد زیرا او،اولین کسی بود که عمل خوارج را در کشتن مردم و غارت اموال آنها نکوهش کرد و با صدای بلند ندا داد که با هیچ کس سر جنگ ندارد مگر آن که کسی با او سر جنگ داشته باشد و از هیچ کس سلب امنیت نمی کند و...

بنابراین لازم است گفته شود پایه گذار این سیاست ابو بلال بوده که در سال 60 کشته شده است و ابو بلال در صفین در کنار علی می جنگید و حکمیت را نپذیرفت و در نهروان حضور یافت و جزء چند نفری بود که نجات یافتند. (1)

ثانیا:بنیان خوارج بر افراط و تعدی از حد اعتدال قرار دارد.هرچند افراط درجات و مراحلی دارد.این گروه از ابتدای خروج بر ضد علی و ردّ حکمیت با آنکه خود،آن را بر او تحمیل کردند افراطی بودند و خون و عرض مردم را محترم نمی شماردند.این که افراط را مخصوص ازارقه،نجدیه و صفریه بدانیم به این پندار که آنان مسلمانان را می کشتند و خونشان را مباح می دانستند و اهل قبله را کافر می شمردند،سخن بی دلیلی است بلکه دلیل برخلاف آن است زیرا محکّمه اولی و در رأس آنها عبد اللّه بن وهب راسبی از افراطیان بودند و این مطلب،از خطبه ها و سخنان او که در حروراء بیان کرد،به دست می آید و ما بعضی از این سخنان را در فصل ششم نقل کردیم و اکنون گزیدۀ آنها را در اینجا ذکر می کنیم:

هنگام حرکت از حروراء به نهروان،او خطاب به یارانش گفت:برادران من! بیایید از این قریه که مردمش ستمکارند،به طرف قله ای یکی از کوه ها یا به طرف یکی