فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی: خوارج - جلد 5 صفحه 296

می گیریم که او متولد سال 24 هجری بوده است که در این صورت بنابر روایتی دو سال از جابر بن زید کوچکتر بوده و بنابر روایت دیگر شش سال کوچکتر بوده است.این از یک طرف و از طرف دیگر می بینیم که او طی نامه ای خطاب به عبد الملک بن مروان می گوید:از معاویه و رفتار و بدعت های او چیزی نپرس.ما او را دیدیم.سیره و رفتارش را با مردم نظاره کردیم.کسی را نمی شناسیم که به اندازۀ او فرایض و احکام الهی را ترک کرده باشد و کسی را سراغ نداریم که به اندازۀ او بحرام خون ریخته باشد. (1)

اینها همه نشان می دهد که عبد اللّه بن اباض مرد سالخورده و داعی توانمند و در سیاست میانه رو و سخنگوی گروه بوده است.بنابراین از نظر تاریخی نسبت این مذهب به او به دلیل مزبور و اینکه او پایه گذار این مذهب و داعی نیرومند سیاست اعتدال که توسط ابو بلال بنیان نهاده شد بوده است،به نظر قوی می رسد.اگر کسی نامۀ او را به عبد الملک بن مروان نگاه کند او را نظریه پرداز توانا می یابد که برهان خصمش را با برهان قویتر از آن جواب گفته است.فرازهایی از این نامه را نقل می کنیم:

عبد الملک بر صلاحیت معاویه چنین استدلال می کرد:خداوند در جنگ به او کمک کرد و پیروزی اش را تسریع نمود و حجت او را محکم ساخت و در خونخواهی عثمان او را بر دشمنش پیروز گردانید.عبد اللّه بن اباض چنین جواب داد:«اگر تو دین را برتری قدرت و پیروزی دنیایی می دانی ما آن را این گونه نمی دانیم.چه بسا مسلمانان بر کافران پیروز شدند تا خداوند ببیند که آنها چه می کنند. (2)و گاهی مشرکان بر مؤمنان چیره گشتند تا مؤمنان را بیازماید و کافران را بالا برد.پس دین برتری قدرت نیست.»

اگر او خود،این نامه را نوشته باشد و دیگری دیکته اش نکرده باشد،نشان می دهد که او بر آیات قرآن و احادیث نبوی احاطه داشته است.اینها مؤید آن است که او