فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی: خوارج - جلد 5 صفحه 297

مؤسس دوم این مذهب پس از افول سیاست ابو بلال بوده است.از آنجا که در این نامه احتجاجاتی علیه دستگاه اموی شده و در عین حال اوضاع آن زمان را منعکس می سازد، ما اصل آن را که از سندهای تاریخی به شمار می رود در آخر این فصل ذکر می کنیم.این بود آنچه که ما از بررسی تاریخی به دست آوردیم.

نظر دیگر درباره بنیانگذار:

در اینجا نظر دیگری این است که بنیانگذار این مذهب جابر بن زید تابعی،شاگرد ابن عباس و دیگران-چنانکه بعدا خواهد آمد-بوده است و عبد اللّه بن اباض سخنگوی گروهی بوده است که توسط این تابعی مخفیانه رهبری و فرماندهی می شده است.

علی یحیی معمر می گوید:پس از وفات جابر بن زید،عبد اللّه بن اباض با تمام مظاهر غیرت دینی ظهور کرد.او چگونگی استقرار حق و نابودی ستمگران و ظالمان گمراه را به اصحابش یاد داد طوری که این فرقۀ ناجیه و بر حق و راستین توانست در حالت کتمان و ظهور به ایفای نقش بپردازد. (1)

باز می گوید:در جلسۀ درس جابر بن زید تعدادی از طلاب نظیر قتاده،ایوب،ابن دینار،حیان اعرج و ابو منذر تمیم بن حویص حاضر می شدند و در میان آنها کسانی بودند که بیشتر از جابر استفاده می کردند تا از دیگران و یا منحصرا از مجلس او استفاده می کردند.آنها عبارت بودند از ابی عبیده بن مسلم،ضمام،ابو نوح دهان،ربیع بن حبیب و عبد اللّه بن اباض.از میان این طلاب،عده ای در اثنای تحصیل و بعد از آن به امور مردم رسیدگی می کردند و عده ای دیگر مانند عبد اللّه بن اباض به مسائل سیاسی و گیرودار با حکام دولت اموی،در میدان سخن نه در میدان جنگ مشغول بودند و بعضی هم مانند ابو نوح دهان به تدریس روی آوردند و جای امام را گرفتند و نقش مدرس را ایفا کردند و به آن بسنده نمودند. (2)