کتابخانه بالقرآن

مذاهب صفحه 194

صفحه 194

معتزله: معتزله عقل گراترین مشرب میان مذاهب کلام اسلامی است. آنان بیش از اندازه به عقل و داده های عقل اهمّیّت داده اند؛ حتّی در مواردی که عقل به آن ها راهی ندارد.

تسلّط سیاسی و اجتماعی اندیشه اشعری و اهل حدیث، مانع حفظ و طرح آثار علمی معتزله شد و کار به جای رسید که امروزه، راه شناخت و آشنایی با معتزله فقط با کتاب هایی ممکن است که به وسیله نویسنده گان اشعری مسلّم است؛ مانند مقالات الاسلامیین، اشعری؛ الفرق بین الفرق، بغدادی و الملل و النحل شهرستانی. طبیعی و روشن است که انعکاس اندیشه و آرای معتزله آن طوری که بوده، در این کتاب ها نیامده است؛ چون در مقام نزاع با معتزله اند.{19}

امروزه خاورشناسان به میراث علمی و عقلی مکتب معتزله روی آورده اند که این امر سبب شده جهان اهل سنّت و پیشاپیش آن ها دانشمندان مصری، به تدریس، نشر و تقدیر اندیشه معتزله بپردازند/

برخی از عقاید معتزله: خوارج، مسلمان گنهکار را کافر و مشرک، حسن بصری او را منافق، و اکثریّت امّت اسلامی، او را مؤمن فاسق می دانند. واصل بن عطا (80 - 131) شاگرد بصری با این استدلال، رأی جدیدی داد: ایمان، اسم مدح و

عبارت از صفات پسندیده، و فسق اسم ذم و عبارت از صفات و اعمال بد است؛ پس فاسق، مؤمن نیست و چون به توحید اقرار دارد، کافر هم نیست. استادش او را سرزنش کرد و گفت: «اعتزل عنّا؛ از ما کناره بگیر»؛ بدین سبب به آن ها معتزله گویند.{20}

معتزله در بحث های کلامی و تفسیری از تفکّر عقلانی استفاده می کردند و هر جا نتایج استدلال آن ها با ظواهر دینی مخالفت داشت، به داده های عقلی اهمّیّت داده، ظواهر را توجیه و تأویل می کردند تا میان عقل و دین هماهنگی برقرار شود. فیلسوفان اسلامی نیز اغلب از راه عقل وارد می شوند و تفکّر برهانی دارند؛ امّا معتزله غالباً تفکر جدلی داشتند/

از جمله عوامل مؤثّر در گرایش آنان به عقل، درگیری و جدال کلامی آنان با دانشمندان اهل کتاب و بت پرستان بود؛ چون استناد به نقل در مقابل آن ها کفایت نمی کرد.{21}

ابو هذیل علاف (235)، ابراهیم بن نظام (231)، ابو علی جبایی (303)، ابو هاشم جبایی (321)، قاضی عبدالجبار (415) و ابوالحسن بصری (436) از چهره های معروف معتزله بصره هستند/

پاسخ(قسمت دوم)

بشر بن معتمر (210) مؤسس معتزله بغداد، و ابوالقاسم بلخی کعبی از چهره های معروف آن است. این دو مدرسه کلامی در اصول کلّی و روش فکری توافق دارند و دیدگاه معتزله بغداد اعلب به اصول اعتقادی امامیّه نزدیک است.{22}