کتابخانه بالقرآن

مذاهب صفحه 753

صفحه 753

از دیدگاه معتزله با توجه به اصل وعد و وعید، منظور از اختصاص شفاعت به تائبان چیست؟ نقد این نظریه چیست؟

پاسخ

معتزله به خاطر پیشداوری در مسأله عمل به وعید، ناچار شدند که شفاعت را از آن تائبان بدانند و بگویند: نتیجه آن ترفیع درجه است نه بخشیدن گناه، و تمام آیات شفاعت را در قلمرو نفی و اثبات و تفصیل، از این طریق تفسیر کرده اند. در حالی که تمام فرق اسلامی، حتی متکلمان یهود و نصارا، آن را از آن گنهکاران می دانند و آن را به «حط ذنوب» و بخشودگی گناهان تفسیر می کنند.

مسأله شفاعت از ابتکارات اسلام نیست، بلکه یک اندیشه کلامی است که در شرایع پیشین و حتی نزد عرب بت پرست بوده، نظریه قرآن درباره آن طبعاً مربوط به معنی معروف آن نزد اقوام ملل خواهد بود که شفاعت را پذیرفته بودند.

و به دیگر سخن: اگر قرآن شفاعت را از اصل نفی می کند و یا آن را دربست می پذیرد و یا درباره آن به تفضیل قائل می شود در هر حال در داوری خود ناظر به معنی رایج آن خواهد بود، نه معنی غیر رایج که زائیده اندیشه گروه معدودی که پس از موضع گیری خاص در عفو گنهکار، به چنین تفسیری دست یافته اند.

اکنون ببینیم معنی رایج شفاعت چه بود؟

ملاحظه آرای یهود و بت پرستان درباره شفاعت، ثابت می کند که آنان به امید شفاعت شافعان، دست به گناه می زدند و معتقد بودند که در سایه شفاعت، گناهان آنها بخشوده خواهد شد. قرآن پیرامون یک چنین اندیشه با پذیرفتن اصلش، آن را به اذن خود مقید دانسته و می فرماید: «مَن ذَا الذی یَشفع

عِنده إِلّا باذنه» بقره/255 [کیست که نزد او شفاعت کند، جز به اذن او.] و در آیه دیگر می فرماید: «وَلایَشفعون إِلّا لِمن ارتَضی» انبیاء/28 [جز درباره گروهی که مورد رضایت خدا هستند، درباره کسی شفاعت نمی کنند.]

بنابراین، قرآن با پذیرفتن اصل شفاعت به همان معنی رایج در میان اقوام و ملل، آن را مشروط به مأذون بودن شافع و مرضی بودن مورد (مشفوع له)، مشروط می داند. ناگفته پیداست که هیچ گاه در اندیشه یهود و بت پرستان اندیشه ترفیع درجه نبوده، یهود جهانخوار کجا و اندیشه ترفیع درجه کجا؟ بت پرستانِ غرق در گناه کجا و مسأله بالا رفتن مقام در سرای دیگر کجا؟ این دو گروه افراد متهوری بودند که به امید شفاعت غرق درآلودگی می شدند.

قرآن از زبان کسانی که روز رستاخیز را فراموش کرده بودند وبا عذاب هولناک روبرو می شوند، نقل می کند که می گویند: «فَهَل لنا من شُفَعاء فَیشفعوا لنا أو نَرد فَنَعمل غیر الذی کُنا نَعمل» اعراف/53 [آیا برای ما شفیعانی هست تا در حق ما شفاعت کنند، یا به دنیا بازگردانده شویم کاری غیر آنچه انجام می دادیم انجام دهیم.]