شرح دعای کمیل صفحه 432

ترسانده اند ، منظورشان جنبه های زشت نفسانی بوده و چون بالطبع تمایل ما به آن جنبه است ، به طور مطلق در مقام مذمت برآمده اند ، یعنی بر اساس مثل معروف « به مرگ گرفته اند که به تب راضی شویم » ، از این جهت در مواعظ و خطابه ها ، جنبۀ تهدید و تخویف بیشتر از جنبۀ امید است ، و گرنه میل و رغبت ما در تمام کشش ها و کوشش های شخصی و اجتماعی است ، و این میل ها در فطرت انسان به نام غرایز مختلف ریشه دارند ، و غالب آن ها به خودخواهی برمی گردد . و این خود خواستن از روی حکمت عالیۀ الهی در نهاد ما گذاشته شده که هم حافظ بقای ما و هم مرکب مراحل کمال است .

باید این خودخواستن را با ایمان به خدا و قیامت و ارتباط با انبیا و امامان و عمل به تکالیف شرعیه و رعایت حقوق انسان ها مهار کرد ، که خودخواستن به خودبینی نرسد ، یعنی از حدّ اعتدال گذشته و به شهوت و جنون برسد ، که خودپرست به هیچ چیز جز به مشتهیات و منافع شخصی خود نظر ندارد .

و این خوی پلید در هرکس باشد در مرحلۀ اوّل برای خودش زیان آور است و بعد برای جامعه ای که در آن عضویت دارد ؛ مثلاً خشم ، از لوازم خودخواهی است ولی باید آن را برای دفاع از جان ، مال ، ناموس ، وطن و حق بکار گرفت نه برای آزار ناتوانان و زیردستان . افراط در خشم ، سبعیّت و درندگی است و تفریط ، بی پروایی و بی غیرتی !

آزادی ، میوۀ محبوب حیات و شرط کمال اراده است ؛ زیرا در فضای آن ، انسان مقهور امیال غیر و اسیر دیگران نیست ، ولی باید این اقتضای فطری به حکم عقل و اعتدال در جای خود انجام گیرد که در افراط آن طغیان و شورش طلبی و ایجاد هرج و مرج است و در طرف تفریط ، تن دادن به استبداد و اسارت .

غریزۀ حبّ مال ، خوب است ولی تا آنجا که به امساک و بخل و استفاده از هر