- مقدمه 1
- مقدمه چاپ جدید 5
- فصل اول: آشنایی با موقعیت جغرافیایی، تاریخی و مذهبی سوریه 6
- اشاره 6
- 1- موقعیّت جغرافیایی و طبیعی سوریه 7
- اشاره 7
- وجه تسمیّه شام و سوریه 8
- 2- موقعیت تاریخی و سیاسی شام و سوریه 10
- الف) قبل از اسلام 10
- ب) پس از اسلام 11
- ج) دوران معاصر 14
- 3- مذاهب و گروه های مذهبی در سوریه 17
- فصل دوم: آثار سیاحتی زیارتی دمشق 23
- اشاره 23
- 1- دمشق در گذر تاریخ 24
- اشاره 30
- 2- مرقد و مزار عقیله بنی هاشم زینب کبری علیها السلام 30
- نظریه مورخان و پژوهشگران در مورد محل دفن زینب کبری علیها السلام 34
- 3- مقام و مقبره حضرت رقیّه علیها السلام 39
- اشاره 42
- 4- مسجد اموی دمشق در بستر تاریخ 42
- اشاره 46
- 1/ 1. قبّه المال 46
- 1- قبّه ها و گنبد 46
- 2/ 1. قبّه الغواره 46
- 4/ 1. قبّه النسر یا عقاب 47
- 3/ 1. قبّه الساعات 47
- 2- درهای مسجد اموی 48
- 3- مأذنه های جامع اموی 49
- 2/ 4. مقام حضرت خضر علیه السلام 50
- 1/ 4. قبر و مقام هود علیه السلام 50
- 4- آثار و مقام انبیا در جامع اموی 50
- 3/ 4. مکان نزول عیسی علیه السلام 51
- 4/ 4. مقام و محل دفن سر یحیی علیه السلام 51
- اشاره 52
- 5- شبستان جامع اموی 52
- 1/ 5. محراب های چهار گانه 53
- 4/ 5. جایگاه اسیران کربلا 54
- 5/ 5. محل غسل تعمید مسیحیان 54
- 3/ 5. منبر مسجد 54
- 2/ 5. مصحف عثمانی 54
- 6- مقام رأس الحسین علیه السلام 55
- 8- مَشاهد خلفای راشدین 57
- 7- محراب و مقام حضرت زین العابدین علیه السلام 57
- آتش سوزی های جامع اموی و بازسازی های آن 58
- سیر تاریخی توسعه و بازسازی جامع اموی 60
- اشاره 62
- 1. مسجد السّادات 62
- 5- سایر مساجد تاریخی و مشهور دمشق 62
- 2. جامع بابُ المُصَلّی 62
- 4. مسجد ابیّ بن کعب انصاری 63
- 3. مسجد الاقصاب: القصب 63
- 8. جامع جرّاح 64
- 7. جامع هشام 64
- 5. جامع قیمریه 64
- 6. جامع ابی دردا 64
- 11. جامع نقشبندیه 65
- 10. جامع سیباهیه 65
- 9. جامع درویشیه 65
- 13. جامع سنانیه 66
- 12. جامع احمدیه 66
- 6- مدارس و دار القرآن های تاریخی دمشق 67
- اشاره 67
- الف) مدارس 68
- 2. مدرسه عادلیه کبری 68
- 1. مدرسه نوریه کبری 68
- 3. مدرسه ظاهریه کبری 69
- 5. مدرسه سمیساطیه 70
- 4. مدرسه عزیزیه 70
- 7. مدرسه جُقْمُقیه 71
- 6. مدرسه جوزیه 71
- 8. مدرسه شامیه 72
- 2. دارالقرآن صابونیه 72
- 1. دارالقرآن الرشائیه 72
- ب) دار القرآن ها 72
- 3. دارالقرآن افریدونیه 73
- 6. دارالقرآن تفتازانیه 73
- 5. دارالقرآن الاسعریّه 73
- 4. دارالقرآن تنکزیه 73
- 7- قبرستان باب الصغیر 74
- الف) قبور فرزندان گرامی ائمه اطهار علیهم السلام 74
- 1. قبر سکینه دختر امام حسین علیه السلام 74
- اشاره 74
- 2. قبر امّ کلثوم، دختر امام علی علیه السلام 75
- 3. قبر منسوب به فاطمه صغری دختر امام حسین علیه السلام 76
- 5. قبر عبداللَّه بن سجاد علیه السلام 78
- 4. قبر عبداللَّه بن جعفر الصادق علیه السلام 78
- ب) مدفن سرهای شهدای کربلا در باب الصغیر 79
- ج) مقابر صحابه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله 81
- 1. قبر منسوب به بلال حبشی 81
- 2. قبر منسوب به عبداللَّه بن جعفر بن ابوطالب علیها السلام 82
- 3. قبر منسوب به عبداللَّه بن ام مکتوم 83
- 4. قبر اوس بن اوس 84
- 6. قبر منسوب به ابان بن عثمان 84
- 5. واثله بن اسقع 84
- 8. ابو دردا و امّ دردا 85
- 9. سهل بن ربیع انصاری 85
- 7. فضاله بن عبید 85
- 2. اسماء بنت عُمیس «4» 86
- د) مقابر زنان بنی هاشم و منسوبان به خاندان رسالت 86
- 1. قبر فضه، خادمه بزرگوار فاطمه علیها السلام 86
- ه) قبور علما و دانشمندان و زهاد معروف دمشق 87
- 1. شمس الدین الذّهبی (ف. 748 ق.) 87
- 4. حمیده دختر مسلم بن عقیل 87
- اشاره 87
- 5 و 6. قبور منسوب به امّ سلمه و امّ حبیبه، همسران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله 87
- 3. میمونه دختر امام حسن علیه السلام 87
- 5. ابن عساکر (ف. 571 ق.) 88
- 2. ابن هشام نحوی 88
- 3. ابن رجب حنبلی 88
- 4. ابن قیم جوزی (691- 751 ق.) 88
- 6. ابن حورانی دمشقی (ف. 551 ق.) 88
- و) قبور سایر بزرگان تابعین و بازماندگان ائمه اطهار علیهم السلام 89
- 7. بهلول (م. 151 ق.) 89
- 8. ابن مالک نحوی (م 686 ق) 89
- 3. ابو عمرو بن صلاح (م 634 ق.) 92
- 8- سایر قبرستان های معروف دمشق 92
- اشاره 92
- 2. احمد بن بدرالدّین (م 934 ق.) 92
- الف) قبرستان صوفیه و قبور عارفان دمشق 92
- 1. ابراهیم قونوی (652- 732 ق.) 92
- 8. ابن کثیر دمشقی (م 774 ق.) 93
- 4. ابن المحدث (642- 695 ق.) 93
- 7. فخر بن عساکر (م 620 ق.) 93
- 6. قطب الدین نیشابوری (م 578 ق.) 93
- 5. عبدالرحمان بن نوح (م 654 ق.) 93
- 9. ابن تیمیه 94
- 1. شرحبیل بن حسنه 95
- اشاره 95
- 2. ضرار بن ازور اسدی 95
- ب) قبرستان باب توما و باب شرقی 95
- 3. معاذ بن جبل 95
- 4. شیخ ارسلان دمشقی (ف. 540 ق.) 96
- ج) قبور سلاطین مشهور دمشق 96
- 1. معاویه بن ابی سفیان 96
- 2. معاویه بن یزید بن معاویه (معاویه ثانی) 97
- 3. ولید بن عبدالملک بن مروان 98
- 4. صلاح الدین ایوبی (م 589 ق.) 99
- 5. ملک عادل ایّوبی (534- 616 ق.) 99
- 6. نورالدّین محمود زنگی شهید (511- 560 ق) 100
- 8. ملک اشرف موسی (ت. 576 ق.) 101
- 9. سیف الدین جقمق (م. 824 ق.) 101
- 7. ملک ظاهر بَیْبَرْس (ف. م. 676 ق.) 101
- 11. شاهنشاه بن ایّوب (م. 534 ق.) 102
- 13. اسدالدین محمد شیره کوه 102
- 12. تورانشاه بن ایّوب (م. 576 ق.) 102
- 10. درویش پاشا 102
- اشاره 103
- الف) ابواب تاریخی دمشق 103
- 9- سایر آثار تاریخی دمشق 103
- 1. باب توما: 104
- 2. باب شرقی: 104
- 5. باب السلام: 105
- 3. باب الفرادیس: 105
- 4. باب الصغیر: 105
- 10. باب الجابیه: 106
- 6. باب الفرج: 106
- 9. باب الحدید: 106
- 7. باب کیسان: 106
- 8. باب الجناز: 106
- اشاره 107
- ب) بازارهای تاریخی و مشهور دمشق 107
- 1. بازار حمیدیه 108
- 2. بازار مدحت پاشا 109
- 3. بازار درویشیه 109
- 4. سوق العماره: بازار نطافین 110
- 1. قصر العظم: قصر اسعد پاشا 110
- ج) قصرهای تاریخی 110
- اشاره 110
- د)- تکایا 111
- 1. تکیه سلیمانیه 111
- 2. قصر الأبلق 111
- 2. تکیه سلیمیه 112
- 4. تکیه مولویه 112
- 3. تکیه شمس احمد پاشا 112
- ه) قلعه تاریخی، نظامی دمشق 112
- اشاره 114
- و) حمام های تاریخی 114
- 2. حمام ظاهریه 115
- اشاره 115
- 1. حمام نورالدین شهید 115
- ز) بیمارستان های تاریخی دمشق 115
- 1. بیمارستان ولید بن عبدالملک 116
- 2. بیمارستان نوریه 116
- 6. مدرسه الدینسریه 117
- 3. بیمارستان قیمری 117
- 4. بیمارستان عسکری (نظامی) 117
- 5. مدرسه پزشکی دخواریه 117
- 7. مدرسه اللبودیه 118
- ح) آثار تاریخی مسیحیان 118
- ط) معبد ژوپیتر 119
- فصل سوم: کوه قاسیون و منطقه صالحیه 122
- اشاره 122
- قاسیون در گذر تاریخ 122
- الف- آثار تاریخی قاسیون (صالحیه) 123
- 1. مغاره الدّم: 123
- 3. غار منسوب به اصحاب کهف 124
- 2. مغاره الجوع: الاربعین 124
- 1. جامع و مقبره محیی الدین ابن عربی (560- 638) 125
- ب- آثار اسلامی قاسیون (صالحیه) 125
- 2. تکیه سلیمیه 127
- 3. بیمارستان قیمریه 128
- 4. مقام سیف الدین قیمری 128
- 3- دار الحدیث الناصریه 129
- 7- جامع حنابله 129
- 6- مدرسه ماردینیه 129
- 2- دار الحدیث القلانسیه 129
- 5- مدرسه العمریه 129
- ج- مدارس و مساجد صالحیه 129
- 8- جامع شیخ عبدالغنی نابلسی 129
- 4- مدرسه شرکسیه 129
- 1- دار الحدیث الاشرفیه البرانیه 129
- الف- آثار و مقابر انبیاء در حومه دمشق 132
- فصل چهارم: آثار اطراف دمشق 132
- 1. قبر حضرت هابیل علیه السلام 132
- اشاره 132
- 3. محل سکونت حضرت مریم و عیسی علیه السلام در رُبْوَه 133
- 4. مکان تولّد یا حضور ابراهیم علیه السلام در بَرْزَه 133
- 2. قبر منسوب به حضرت موسی علیه السلام در قریه نَیْرَب 133
- 1. مَرج عَذراء: مرقدحُجر بن عُدَی و یارانش 134
- ب- آثار و مقابر صحابه و تابعین در حومه دمشق 134
- 2. المِزَّه و قبور صحابه 137
- 3. داریّا و آثار آن 139
- 4. قریه المَنیحَه: قبر سعد بن عُباده خزرجی 140
- 8. شهرک صیدنایا: دیر صیدنایا 141
- 5. قریه بیت أرانِس: قبر کناز صحابی 141
- 6. قریه دیر مُرّان: قبر تمیم الداری انصاری 141
- 7. قریه البجدلیه: مقام بایزید بسطامی 141
- ج- قنیطره و جولان 142
- فصل پنجم: استان حلب 145
- اشاره 145
- موقعیت جغرافیایی و تاریخی حلب 145
- 1. مشهد الحسین علیه السلام: مسجد النقّطه 146
- الف- اماکن زیارتی و مذهبی حلب 146
- 2. مشهد المحسن بن الحسین علیه السلام 147
- 3. مقبره ابن شهرآشوب، و قبور علمای بنی زهره 148
- 4. مقبره شهید شیخ شهاب الدّین سهروردی 149
- 5. آرامگاه حضرت زکریای نبی علیه السلام 150
- 6. قبر معروف بن جمر از نوادگان امام صادق علیه السلام 150
- ب- اماکن سیاحتی و تاریخی حلب 151
- قلعه تاریخی و نظامی حلب 151
- ج- مساجد تاریخی حلب 154
- 1. مسجد اموی یا جامع الکبیر 154
- 2. جامع توته 155
- 3. سایر مساجد حلب 156
- د- بیمارستان ها و حمام های تاریخی حلب 156
- ه- مدارس و کتابخانه های حلب 157
- و- آثار تاریخی اطراف حلب 158
- اشاره 163
- فصل ششم: استان رقه: منطقه صفین 163
- 1- باب علی علیه السلام و دیوار قدیمی رقه 165
- 2- مزار و مقبره عمار بن یاسر 166
- 3- مرقد و مزار اویس قرنی 167
- 5- آثار تاریخی اطراف رقه و صفین 168
- 4- مزار و مرقد منسوب به ابیّ بن کعب 168
- 1. شهر رُصافه 168
- 3. قلعه جَعْبَر 169
- 2. شهرک عین دیوار 169
- فصل هفتم: استان حَماه 171
- اشاره 171
- الف- مساجد تاریخی حماه 172
- ب- قلعه های حَماه 172
- ج- قصرهای حماه 174
- 3. بیمارستان نوریه 175
- ه. شهر باستانی افامِیَه: فامیه 175
- د- سایر آثار تاریخی حماه 175
- 1. دیر الصلیب 175
- 2. آسیاب های آبی 175
- اشاره 177
- فصل هشتم: استان حمص 177
- الف: جامع و مقبره خالد بن ولید 179
- د: سایر صحابه مدفون در حمص 180
- ج: جامع و مقبره عمر بن عبدالعزیز 180
- ب: جامع و قبور فرزندان جعفر طیّار 180
- اشاره 182
- الف- قلاع طرطوس 182
- 1- استان طَرطوس 182
- اشاره 182
- فصل نهم: استان های ساحلی 182
- ب- سایر آثار طرطوس 184
- 3- موزه طرطوس: 184
- 2- تل الکزل: 184
- 1- ارادوس: 184
- الف: قلعه صلاح الدین 185
- 2- استان لاذِقّیَه 185
- اشاره 185
- ب: سایر قلاع لاذقیه 186
- اشاره 187
- تدمر و آثار تاریخی آن 187
- فصل دهم: استان تدمر: پالمیرا 187
- اشاره 187
- معبد بل 188
- قوس النصر: باب النصر 188
- معبد نبو 189
- حمام های تدمر 189
- اشاره 192
- فصل یازدهم: استان سویدا 192
- اشاره 193
- الف- بُصری و آثار اسلامی و تاریخی آن 193
- 1. دروازه اصلی و تاریخی شهر 194
- 2. قلعه و تئاتر بُصری 194
- 3. بازار، حمام ها و معابد بُصری 195
- 4. جامع عُمَری 196
- 5. دیر و کلیسای بُحیرای راهب 196
- 6. جامع مبرک یا ناقه 197
- ب- شهر تاریخی سویدا 197
- د- شهرک صَلْخَد یا صَرْخَد 198
- ج- شهباء: فیلیوبولیس و آثار تاریخی آن 198
- فهرست منابع 199
- الف. منابع عربی 199
- اشاره 199
- ب. منابع فارسی 207
- فهرست اعلام 208
- ج. منابع انگلیسی. 208
- 1- فهرست اشخاص 208
- اشاره 208
- 1- فهرست اماکن 228
نمونه از مدارس مشهور و تاریخی دمشق اشاره می گردد که بنیانگذاران آن از سلاطین و علمای بزرگ «(1)» بوده و خود بعدها در آن مدارس مدفون شده اند.
الف) مدارس
1. مدرسه نوریه کبری
از قدیمی ترین مدارس دمشق است که به دستور «نورالدّین محمود زنگی» (ملقب به شهید) یکی از امرای بزرگ شام و از فاتحین جنگ هایصلیبی در 556 هجری ساخته شد. این مدرسه که از آن به عنوان دارالحدیث استفاده می شد، اوّلین دارالحدیث بر روی زمین بوده است. «(2)» اکنون پس از گذشت بیش از هشت قرن، همچنان محل تدریس طلاب است. مدرسه مذکور در دو طبقه با حجره های فراوان و دو شبستان بزرگ- که در یکی از آن ها نماز جماعت برگزار می شود- ساخته شده است. مقبره بانی آن؛ یعنی نورالدّین شهید نیز در آن جا است که از طریق پنجره ای در بازار خیاطهای سابق آن را زیارت می کنند. مکان مدرسه نوریه در پشت جامع اموی، در سمت چپ، انتهای بازار حمیدیه و در شارع «(3)» نورالدّین واقع است. این شارع به «سوق الخیاطین و سوق العصرونیه» نیز معروف است.
2. مدرسه عادلیه کبری
یکی دیگر از مدارس مشهور و قدیمی دمشق توسط «ملک عادل سیف الدین ابی بکربن ایوب» برادر سلطانصلاح الدین ایوبی، فاتح جنگ هایصلیبی در 612 هجری ساخته شده است. این مدرسه نقش بسیار مهمی در رشد وتوسعه علوم شرعی و اسلامی داشته است. در این مکان ابوشامه الروضتین خویش را تألیف کرده و مورخ و
1- برای اطلاع از بیوگرافی بانیان این مدارس به بخش قبور سلاطین شام از کتاب حاضر مراجعه شود.
2- ابن حورانی، زیارات الشام،ص 26
3- منظور از شارع در این مباحث کوچه است؛ زیرا بسیاری از کوچه های باریک و کوچک دمشق نام شارع یعنی خیابان بر آن نهاده شده است.