شرح دعای مکارم الاخلاق صفحه 165

1_ حرکت به سراپرده ی مغفرت الاهی.

2_ تصمیم بر این که عفو خدا را شامل خود نماید.

3_ شوق و شور فراوان برای آن که خدای از ایشان چشم پوشد و درگذرد.

4_ اطمینان خاطر به فضل خداوندی.

5_ تصریح به تهی دستی خود و این که از ناحیه ی خویش موجبی برای رسیدن به این بلندا نمی بینند و استحقاقی در خود سراغ ندارد.

در پایان این بخش، حضرتش با لحنی خاصّ یادآور می شوند: با این عملکرد که پیش گرفته اند، چگونه می توانند جز به فضل خدا دل بربندند؟ آن جا که نتیجه ی محتوم اعمال انسانی به گونه ای است که گویی خود پیشاپیش حکم به محکومیت را در دل دارد، آیا می توان جز فضل و بخشش خدای بزرگ، دست آویز دیگری جُست؟

[55 _ و لا اظلمن و انت مطیق للدفع عنی، و لا اظلمنّ و انت القادر علی القبض منی]

واژه ی ظلم به معنی ستم در قرآن مجید با مشتقّاتش، بیش از 286 بار به کار گرفته شده است. از بیان امام سجّاد علیه السلام در این بخش به دست می آید که نه تنها ستمگری در منطق قرآن مذموم است، بلکه رضایت به ظلم و ظلم پذیری نیز امری ناپسند تلقّی گردیده است. بی تفاوتی در برابر ستم هایی که به انسان می شود، آن جا که فرد توان مقابله و راه یابی دارد، در بیان قرآن، موضوعی نکوهیده است. تعادل در زندگی فرد، زمانی به دست می آید که خود بر کسی ستم نراند و از این که مورد ستم واقع شود نیز بپرهیزد. کاربرد این دو نیرو برای فرد و بالتَّبع برای جامعه، حالت تعادل به وجود می آورد. این رمز بیان حضرت سجّاد علیه السلام است که در هر دو حالت، اوّلا توفیق را از خدا می طلبد و ثانیآ یادآور توان خداوندی برای جلوگیری از این دو موضوع می شود.

قرآن مجید سخن از نکوهش ربا در میان آورده، این موضوع را همانند اعلان جنگ رسمی با خداوند دانسته، همگان را از آن برحذر داشته و سرانجامِ سرنوشتِ کسانی را که از این امر دوری جویند، این چنین رقم زده که: (لاتَظلمُونَ وَ لاتُظلَمُون)(1) . «نه ستم کنید و نه مورد ستم واقع شوید.»

این اصل دقیقآ همان است که امام سجّاد علیه السلام از خدای متعال می خواهد و بیان یکی از ارزش های مهم در ساختار فرد و جامعه در قرآن مجید است؛ این که مسلمان ستم نراند و اجازه ندهد تا بر او ستم رود.

پیش از این در توضیح واژه ی ظلم گفته شد که نباید آن را تنها در روش حاکمان جست وجو نمود، و یادآوری گردید که اگر به اعمال خود دقیق شویم و آن را زیر ذرّه بین _ و چه بسیار ایّام، بدون نیاز به ریزبینی _ قرار دهیم، مصادیق فراوانی از ظلم و ستم را در رفتار خود شاهد خواهیم بود. اتّفاقآ اگر از همین امور کوچک که در توان ماست آغاز کنیم، به مرور توان رویارویی با موارد بزرگ تر را نیز خواهیم یافت.

اینک بدون تکرار مطالب گذشته، صرفآ روی این ارزش اسلامی پای می فشاریم که مسلمان در تربیت اخلاقی خود،