شرح دعای مکارم الاخلاق صفحه 68

اینک یک بار دیگر، فهرست وار مسائل مطرح شده در این بخش از کلام امام سجّاد علیه السلام را یادآور می شویم :

_ عمر، نعمت است آن گاه که در طاعت خداوندی به کار رود.

_ عمر، نقمت است آن گاه که در مسیر شیطان مصرف شود.

_ مرگ در حالت دوم بهتر از زندگی است.

_ ثمره ی قرارگرفتن در دست شیطان، خریدن غضب و خشم خداوندی بر خود است.

_ مقت و غضب خداوندی، همان هلاکت شدید و عقاب سخت است.

[16 _ اَللّهُمَّ لاتدع خصلهً تُعاب منّ ی إلّا أصلحتها، و لا عائبهً أُؤَنَّبُ بها إلّا حَسَّنتها، وَ لا أُکرومهً فیَّ ناقصهً إلّا أتممتها.]

امام سجّاد علیه السلام در جملات پیشین این بخش دعا از خدای متعال، هدایت نیکو، راه و روش صحیح، نیّت رشدیافته و عمری مفید درخواست می نمایند. اینک به طرح سه موضوع جدید می پردازد که همگی مربوط به اخلاق کریمه ی انسانی و درمان کاستی ها در این زمینه است. حضرتش از خدای متعال عمر مفید می خواهند که قرار است مرتع شیطان نباشد و ثمره اش مصون ماندن از بغض و غضب الاهی است. این امر چنین اقتضا دارد تا انسان از نارسایی ها و نواقص به دور باشد و در اوج شایستگی قرار گیرد. این سه موضوع _ به آن ترتیب که امام علیه السلام مطرح فرموده اند _ عبارتند از:

_ لاتدع خصله تعاب منّ ی إلّا أصلحتها: «اصلاح ویژگی هایی که موجبات سرزنش و نکوهش انسان می شود»

جا دارد که این جمله انسان را به خود بیاورد تا به دقّت، خویش را ارزیابی کند و ببیند :

اوّلا چه خصوصیّاتی می تواند چنین باشد؟

ثانیآ چه مقدار از آن خصوصیّات در خودش موجود است؟

ثالثآ راه درمان هر یک از آن ها چیست؟

رابعآ به کار عملی در اصلاح خود بپردازد.

این چهار موضوع، خود در دو شاخه ی کلّی علم و عمل قرار دارد. این همان روح دعای مکارم الأخلاق و اساسآ روح تربیت اسلامی است که به توصیه ی تنها اکتفا ننموده و در یک حوزه ی محدود سخن به میان نیاورده، بلکه همه جا با گستردگی و نگرش عمیق و بسیار فراتر از تعریف معمول اخلاق حرکت کرده است.

در این جا فهرست وار، برخی از اخلاق ناپسندی را که می تواند در انسان وجود داشته باشد و موجبات نکوهش او را فراهم آورد صرفآ به منظور اطّلاع یادآور می شویم. هر یک از این موارد می طلبد تا پیرامونش سخن رانده شود، ابتدا تعریف گردد و سپس آفات و ثمرات ناشی از آن برشمرده شود :

اثم، اِثر (تکبّر)، امل، بخل، استبداد رأی و عمل، بدعت، تبذیر، بطر (سرخوشی و سرمستی) از نعمت، بطاله (بی کاری)، بهتان، جبن، جدل، جزع، جفا، جور، جهل، حدّه (خشم و تندی)، حرص، حرام گرایی، حسد، حسرت، حقد، حماقت، خدعه، خرق (خشونت)، خصومت، خلاف (ناسازگاری)، سوء خلق، دنائت، ذلّت، اصرار بر گناه، کوچک شمردن گناه، گناه آشکار، خوش حالی به گناه، ریا، استرسال (سبک عقلی)، اسراف، سعایت، مسامحه در گناه، سُمعه (ریا و تظاهر)، اسائه، شتم (دشنام گویی)، شر، شره (آز)، شطط (ستم و دوری از حق)، شک، شکایت، شماتت، شهوت، شین (عیب و