مصحف امام علي
در روايات فراواني آمده است كه پيامبر صلي الله عليه و آله در ايّام حيات خويش، پيوسته در ساعاتي از شبانه روز، آيات نازل شده و تأويل آن را به علي عليه‌السلام مي‌آموخت. ابوالفتاح نقل مي‌كند كه امام صادق عليه‌السلام فرمود: خداوند تنزيل و تأويل را به پيامبرش آموخت و فرستاده خدا صلي الله عليه و آله آن را به علي عليه‌السلام ياد داد. [1] . اصبغ بن نباته مي‌گويد: وقتي علي عليه‌السلام برمسند خلافت نشست و مردم با او بيعت كردند، فرمود: به خدا! من از هر مدّعي دانشي، به قرآن و تأويلش داناترم... سوگند به آن كه دانه را شكافت و جاندار را پديدآورد! اگر از هر آيه‌اي بپرسيد، به شما گزارش كنم كه چه زماني نازل شد و در باره چه چيزي نزول يافت و به شما ناسخ و منسوخ، خاص و عام، محكم و متشابه و مكّي و مدني بودن آن را خبردهم. [2] . نيز حضرت علي عليه‌السلام فرمود: من ناسخ ومنسوخ، محكم و متشابه، فصل و وصل وحروف و معاني قرآن را نيز مي‌دانم. به خدا! هيچ حرفي برمحمد صلي الله عليه و آله نازل نشد مگر آن كه من مي‌دانم كه درباره چه كسي ودر چه روزي و چه جايي نزول يافت. به خدا! «انّ هذا لفي الصحف الاولي - صحف ابراهيم و موسي»؛ [3] پيش من است. من آن‌ها را از فرستاده خدا صلي الله عليه و آله به ارث برده‌ام. [4] . نيز فرمود: آنچه را غايب بودم، (پيامبراكرم صلي الله عليه و آله) حفظ مي‌كرد و زماني كه بر او وارد مي‌شدم، به من مي‌فرمود: اي علي! پس از تو، خدا فلان آيه را نازل كرد. پيامبر صلي الله عليه و آله آن آيه را براي من مي‌خواند و تأويلش را نيز به من مي‌آموخت. [5] . عبداللّه بن حسن بن حسن بن علي عليهماالسلام از پدرش، از جدش چنين نقل مي‌كند: پيامبر صلي الله عليه و آله هرگاه در روز بر او وحي نازل مي‌شد، آن روز به شب نمي‌رسيد مگر آن كه آن را به علي عليه‌السلام گزارش مي‌كرد و هرگاه در شب بر او نازل مي‌شد، آن شب به روز نمي‌رسيد مگر آن كه آن را به علي عليه‌السلام خبر مي‌داد. [6] .
اولين جمع كننده قرآن
ابن ابي‌الحديد معتزلي مي‌گويد: همه اتّفاق دارند كه علي عليه‌السلام قرآن را در زمان رسول خدا صلي الله عليه و آله حفظ مي‌كرد و غير از او كسي قرآن را حفظ نمي‌كرد و او اوّل كسي است كه قرآن را جمع‌آوري كرد. [7] . بيش‌تر محقّقان و تاريخ نويسان برآنند كه جمع و ترتيب سوره‌ها بعد از وفات پيامبر صلي الله عليه و آله به دست اميرمؤمنان حضرت علي عليه‌السلام، سپس زيد بن ثابت و ديگر صحابه بزرگوار انجام گرفت. [8] . ابن فارس از عبد خيرنقل مي‌كند كه پس از رحلت رسول خدا صلي الله عليه و آله، علي عليه‌السلام نخستين كسي بود كه قرآن را گرد آورد. [9] . بنابرنظر علماي شيعه و اهل سنت، حضرت علي عليه‌السلام آغازگر تدوين قرآن ـ بنابر وصيّت پيغمبراكرم صلي الله عليه و آله ـ پس از رحلت آن حضرت بود. علماي اهل سنت نام چهار نفر را به عنوان نخستين جامع و مدوّن قرآن نام مي‌برند كه حضرت علي عليه‌السلام در رأس آن‌ها قرار دارد. اين چهار نفر عبارتند از: علي عليه‌السلام، ابوبكر، عمر و سالم مولي حذيفه. [10] . حضرت علي عليه‌السلام مي‌فرمايد: «لمّا قبض رسول اللّه صلي الله عليه و آله اقسمت الاّ اضع ردائي عن ظهري حتي اجمع مابين اللّوحين فما وضعت ردائي حتّي جمعت القرآن» [11] . وقتي رسول خدا صلي الله عليه و آله رحلت كرد، قسم ياد كردم كه ردا بردوش نگيرم تا وقتي كه قرآن را جمع‌آوري كنم و ردا برنگرفتم تا قرآن را جمع آوري نمودم. ابن ابي‌الحديد مي‌نويسد: «لمّا قبض النّبي صلي الله عليه و آله جلس عليّ فالّفه كما انزل اللّه و كان به عالماً» [12] . وقتي رسول خدا صلي الله عليه و آله رحلت نمود، علي عليه‌السلام قرآن را آن گونه كه نازل شده بود، تنظيم نمود و به نزول آن آگاه و دانا بود. سليم بن قيس از سلمان نقل مي‌كند، علي عليه‌السلام پس از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله ملازم خانه شد و قرآن را تأليف نمود و از خانه بيرون نيامد تا اين كه قرآن را از ورقه‌هاي كاغذ، چوب‌ها، چرم‌ها و قطعات ديگر، در يك‌جا جمع كرد و در پارچه‌اي گذاشت و مهر نمود. ابن شهرآشوب مي‌نويسد: پيغمبراسلام صلي الله عليه و آله به علي عليه‌السلام فرمود: ياعلي! اين كتاب خداست، با خودبردار. پس علي عليه‌السلام آن را در پارچه‌اي نهاد و به منزل برد و پس از رحلت پيغمبر صلي الله عليه و آله آن را بر طبق نزول تأليف نمود و به آن آگاه و عالم بود. [13] . محمدبن سيرين گويد: چون آغاز خلافت ابوبكر شد، علي‌بن‌ابي طالب عليه‌السلام در خانه خود نشست. به ابوبكر گفتند كه او از بيعت با تو كراهت دارد. اين بود كه ابوبكر او را ملاقات كرد و گفت: آيا از بيعت با من كراهت داري؟ علي عليه‌السلام گفت: با خود پيمان بسته‌ام كه جز روز جمعه ردا به دوش نگيرم، تا كتاب خدا را در مصحفي گردآورم. پس آن را انجام داد. [14] . ابن نديم مي‌نويسد: زمان وفات پيامبر صلي الله عليه و آله، حضرت علي عليه‌السلام احساس كرد مردم فال‌هاي بدي مي‌زنند.- از اين رو قسم ياد كرد كه عبا به دوش نگيرد تا قرآن را جمع كند. پس سه روز در خانه نشست تا قرآن را جمع آوري كرد و آن اوّلين مصحفي بود كه همه قرآن در آن جمع شده بود. [15] . گرچه «ابن حجر» خبر جمع آوري حضرت علي عليه‌السلام را ضعيف مي‌شمارد و مي‌گويد: برفرض صحت؛ مراد از جمع، حفظ تمام آن بوده است. و مستشرقين هم دل به اين سخن داده‌اند اما بايد گفت: نه تنها علي عليه‌السلام نخستين گردآورنده قرآن نزد شيعيان است، بلكه اهل تسنن نيز روايات فراواني دراين باره ذكر كرده‌اند. [16] توجيه اين كه علي عليه‌السلام قرآن را در سينه خود جمع كرده بود، بارواياتي كه با صراحت مي‌گويند: تمام قرآن در كتابي جمع آوري گرديد، سازگاري ندارد. [17] . به گفته سيدحسن صدر، رواياتي كه از اهل‌بيت عليهم‌السلام نقل شده كه علي عليه‌السلام اولين جامع قرآن است، از حدّ احصاء و شماره خارج است. [18] .
ترتيب سوره‌هاي مصحف
ترتيب دقيق آيات و سوره‌ها طبق نزول آن‌ها دراين مصحف رعايت شده بود و كاملا مراحل و سير نزول آيات در آن روشن بود و بدين وسيله سيرتشريح و احكام، مخصوصاً مسأله ناسخ و منسوخ در قرآن فهميده مي‌شد. [19] . جمع آوري قرآن توسط حضرت علي عليه‌السلام به ترتيب نزول و تقديم منسوخ برناسخ بود. [20] شيخ مفيد مي‌گويد: علي عليه‌السلام در مصحف خود منسوخ را برناسخ مقدم فرمود. [21] ابورافع مي‌گويد: آن را چنان كه خدا نازل كرد، فراهم آورد و بدان آگاه بود. [22] سالم بن ابي‌سلمه مي‌گويد: امام صادق عليه‌السلام فرمود: علي عليه‌السلام پس از آن كه آن را نوشت، به ميان مردم آورد و فرمود: اين كتاب خداست؛ چنان كه خدا آن را بر محمد صلي الله عليه و آله نازل كرد. [23] . جابرمي‌گويد: من از امام باقر عليه‌السلام شنيدم كه فرمود: هيچ يك از مردم نيست كه بگويد: قرآن را چنان كه خدا نازل كرد، گردآورده است؛ مگر آن كه دروغ مي‌گويد. و جز علي‌بن ابي‌طالب و امامان پس از او آن را چنان كه خدا نازل كرد، كسي گرد نياورد و حفظ نكرد. [24] . محمدبن سيرين مي‌گويد: آن را بر (وفق ترتيب) تنزيلش نوشت و ناسخ را در پي‌منسوخ نوشت و از حضرت علي عليه‌السلام نقل مي‌كند كه فرمود: من سوگند ياد كرده‌ام كه پس از وفات پيامبر صلي الله عليه و آله عبا بردوش نگيرم تاآن كه قرآن را چنان چه نازل شد، گردآورم. مسعودي نيز نقل مي‌كند كه علي عليه‌السلام فرمود: اين كتاب خداست. من آن را چنان كه رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمان داد و وصيّت كرد، به همان گونه كه نازل شد، فراهم آوردم.
ويژگي‌هاي مصحف
در مصحف حضرت علي عليه‌السلام قرائت آيات طبق قرائت پيامبراكرم صلي الله عليه و آله كه اصلي‌ترين قرائت بود، ثبت شده بود و هرگز براي اختلاف قرائت درآن راهي نبود. بدين ترتيب راه براي فهم محتوا و تفسير صحيح آيه هموار بود. خصوصيت ديگر مصحف حضرت علي عليه‌السلام اين بود كه مشتمل بر تنزيل و تأويل بود، البته در حاشيه مصحف. اين حواشي بهترين وسيله براي فهم معاني قرآن و دفع بسياري از مبهمات بود. [25] ابن اشته در مصاحف خود از ابن سيرين نقل مي‌كند كه علي عليه‌السلام در مصحفش ناسخ و منسوخ را نيز نوشت. [26] شيخ طبرسي نيز از سلمان فارسي نقل مي‌كند كه آن حضرت قرآن را مشتمل برتنزيل و ناسخ و منسوخ نوشت. [27] شيخ مفيد در كتاب «الارشاد» نقل مي‌كند كه حضرت علي عليه‌السلام تأويل بعضي آيات و تفسير آن‌ها را به تفصيل درآن مي‌نوشت. [28] سليم بن قيس از علي عليه‌السلام نقل مي‌كند كه فرمود: هرآيه‌اي كه بر رسول خدا صلي الله عليه و آله نازل مي‌شد، خواندن آن را به من مي‌آموخت و به من ديكته مي‌كرد تا آن را به خطّ خود بنويسم و تفسير، تأويل، ناسخ ومنسوخ، محكم و متشابهات آيات قرآن را به من تعليم مي‌داد. سپس از خدا مي‌خواست تا توفيق فهميدن قرآن و حفظ كردن آن را به من عطا فرمايد. هر آيه و مطلبي را كه پيامبر صلي الله عليه و آله به من آموخته و ديكته كرده بود، نوشتم و هيچ آيه‌اي را فراموش نكردم. [29] . مرحوم بلاغي در مقدمه تفسير «آلاءالرحمن» [30] مي‌نويسد: مصحف حضرت علي عليه‌السلام مشتمل برجوانب عمومي آيات بود، به طوري كه اختصاص به زمان و مكان و شخص معيني نداشت و مانند خورشيد و ماه جريان داشت. اين است مقصود علي عليه‌السلام از تأويل در كلامش: «من كتاب را به آن‌ها عرضه كردم، در حالي كه داراي تنزيل و تأويل بود.» در احتجاج طبرسي [31] آمده است كه حضرت علي عليه‌السلام خطاب به طلحه فرمود: هرآيه‌اي كه خداوند برپيامبر صلي الله عليه و آله نازل نمود، نزد من است، براملاء ايشان و خط من و تأويل همه آيات و حلال و حرام و حدود و احكام يا هرچيزي كه امت تا روز قيامت بدان احتياج داشته باشند، حتي ديه خراشي كه بر بدن وارد آيد، با املاء پيامبر صلي الله عليه و آله و خط من نوشته شده است. بنابراين مصحف حضرت علي عليه‌السلام به ترتيب نزول، طبق قرائت پيامبراكرم صلي الله عليه و آله، مشتمل بر تنزيل و تأويل و تفسير و جوانب عمومي آيات، همراه با بيان شأن نزول، محكم و متشابه، عام و خاص و ناسخ و منسوخ بود و طبق گفته امام باقر عليه‌السلام جز علي‌بن ابي‌طالب عليه‌السلام، دروغ گفته است كسي كه بگويد قرآن را چنان كه نازل شد، جمع كردم و به گفته محمدبن سيرين، اگر جن و انس جمع گردند كه اين گونه قرآن را بنويسند، نمي‌توانند.