شرح زیارت جامعه کبیره ترجمه شموس الطالعه صفحه 196

1- 453. خصال، 2 / 258.

2- 454. تفسیر عیاشی، 2 / 228.

نفرمود: «یوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ»(1)یعنی: «روزی که خداوند این زمین را به زمینی دیگر مبدل نماید و آسمانها را به آسمانی دیگر!»

و فرمود: «أَ فَعَیینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ»(2) یعنی: «آیا آفرینش نخست ما را خسته کرد، بلکه ایشان هر لحظه لباس خلقت تازه را می پوشند». پایان

در توحید از آن حضرت روایت شده که از این آیه پرسیدند آن حضرت فرمود: «تأویل ذلک أن اللَّه عزوجل إذا أفنی هذا الخلق و هذا العالم و سکن أهل الجنه الجنه و أهل النار النار جدد اللَّه عالما غیر هذا العالم و جدد خلقا من غیر فحوله و لا إناث یعبدونه و یوحدونه و خلق لهم أرضا غیر هذه الأرض تحملهم و سماء غیر هذه السماء تظلهم لعلک تری أن اللَّه إنما خلق هذا العالم الواحد و تری أن اللَّه لم یخلق بشرا غیرکم بلی و اللَّه لقد خلق اللَّه ألف ألف عالم و ألف ألف آدم أنت فی آخر تلک العوالم و أولئک الآدمیین».

تاویل آیه این است که خدای تعالی وقتی این خلق و عالم را از بین برد و اهل بهشت به بهشت و اهل آتش به آتش رسیدند عالمی غیر از این عالم می آفریند و مخلوقاتی را بدون نر و ماده خلق می کند ایشان او را عبادت کرده و توحیدش می گویند و زمینی غیر از این زمین برای ایشان می آفریند، بر آن زمین زندگی خواهند کرد، و آسمانی غیر از این آسمان بر ایشان سایه می افکند. شاید شما چنین فکر کنید که خداوند همین عالم را آفریده است آیا فکر می کنید که خداوند بشری غیر از شما نیافریده؟ به خدا قسم خداوند و یک میلیون عالم و یک میلیون آدم آفریده و شما در انتهای آن عوالم و آدمیان هستید».

بنابراین روشن شد که حصر عوالم به چند عالم صحیح نیست.

در غیر متناهی بودن عوالم

تحقیق این است که عوالم عبارت از مظاهر اسماء حق تعالی هستند، و چون آنها مظاهر صفات خدای عزوجل هستند و صفات او به لحاظ مراتب و شؤون و انفراد و ترکیب با دیگر صفات حد و اندازه ای ندارد که به آن ختم شود، پس عوالم نیز غیر متناهی اند، و لذا فرمود: «وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَهٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ