حج برنامه تکامل صفحه 205

هنوز تنها این بدن را از نقطه‌ای حرکت داده‌ایم و به منی و عرفات و مشعر برده‌ایم و در محل طواف کعبه و محل سعی چرخانده‌ایم و اینک با چمدان‌های پر از اسباب‌بازی، و با جان خالی از معارف آسمانی و بهره‌های معنوی، به وطن بر می‌گردیم!

فَوا اسَفاهُ مِن خَجْلَتی وافْتِضاحی وَوالَهْفاهُ مِنْ سُوء عَمَلی وَاجْتِراحی!

وای اگر پرده بیفتد که ز بس خجلت و شرم همه بر جای عرق، خون دل آید ز مسام

مردم عصر جاهلیّت نیز حجّ بجا می‌آورده‌اند!

در روایات تفسیری آمده است که عادت عرب قبل از اسلام، چنین بود:

در موسم حج بعد از انجام مراسم متداول در بین خود و کشتن قربانی، در منی مجتمع می‌شدند و به تفاخرات نسبی و ارائه تعیّنات دنیایی خود می‌پرداختند و هریک به داشتن پدری چنین و جدّی چنان، بر دیگران افتخار می‌کردند. (1) 1

دیگر آن‌که اهمیّت اقتصاد و بیع و شراء و خرید و فروش اموال تجارتی و به دست آوردن پول و ثروت و مکنت دنیایی، در وجودشان چنان راسخ گشته بود که حتّی در همان مجامعی که در عرفات و منی به نام حج تشکیل می‌دادند، در فکر تأمین مال و ثروت و رونق دادن به شؤون مادّی و بالابردن القاب و عناوین غرورانگیز و تعیّنات نخوت‌آور اجتماعی بودند و هر کس سراپرده‌ای مجلّل و شمشیری آبدار و هیکلی جسیم و جامه‌ای ثمین داشت، در انظار مردم بزرگ و باشخصیت و عالی‌مقام می‌آمد! آنچه اصلًا در مخیّله آن جمعیت خطور نمی‌کرد و مفهومی برای آنان نداشت، کمال معنوی و فضایل اخلاقی بود. هرگز این مطلب در مغز آنان رسوخ نمی‌کرد که انسان به معنای واقعی، غیر این موجودی است که اینان هستند و زندگی انسانی غیر این لجنزار متعفّنی است که اینها به وجود آورده‌اند که مانند جُعَل در میان قاذورات متعفّن می‌لولند و بانگ نوشانوش از هر طرف سر می‌دهند و عربده مستانه می‌کشند.