حج وحرمین شریفین در تفسیر نمونه صفحه 138

می‌کند. بنا بر این تلاوت منظم و پی در پی مقدمه‌ای است برای بیداری و ایجاد آمادگی و تعلیم و تربیت است.

2- تعلیم کتاب و حکمت را هدف دوم می‌گویند، چرا که تا آگاهی حاصل نشود، تربیت که مرحله سوم است صورت نمی‌گیرد.

تفاوت کتاب و حکمت ممکن است در این باشد که کتاب اشاره به کتب آسمانی است، اما حکمت، علوم و دانش‌ها و اسرار و علل و نتایج احکام است که از طرف پیامبر، تعلیم می‌شود.

3- بعد آخرین هدف را که مسأله تزکیه است بیان می‌دارد. تزکیه در لغت هم به معنی نمو دادن، هم به معنی پاکسازی آمده است.

به این ترتیب تکامل وجود انسان در جنبه‌های علمی و عملی به عنوان هدف نهایی بعثت پیامبر، معرفی شده است.

این نکته مخصوصا قابل توجه است که علوم بشر محدود است و آمیخته با هزاران نقطه ابهام و خطاهای فراوان و از این گذشته نسبت به آنچه هم می‌داند، گاهی نمی‌تواند دقیقاً امیدوار باشد، چرا که خطاهای خود و دیگران را دیده است.

اینجاست که باید پیامبران، با علوم راستین و خالی از هرگونه خطا که از مبدأ وحی گرفته‌اند، به میان مردم بیایند، خطاهایشان را بر طرف سازند، آنچه نمی‌دانند را به آنها بیاموزند و آن را که می‌دانند به آنها اطمینان خاطر دهند.

موضوع دیگری که در این رابطه لازم به یادآوری است، این است که نیمی از شخصیت ما را عقل و خرد تشکیل می‌دهد و نیمی را غرایز و امیال، به همین دلیل ما به همان اندازه که نیاز به تعلیم داریم، نیاز به تربیت هم داریم، هم خرد ما باید تکامل یابد و هم غرایز درونی ما به سوی هدف صحیحی رهبری شوند، لذا پیامبران هم معلم، هم مربی، هم آموزش دهنده و هم پرورش دهنده‌اند.

2- تعلیم مقدم است یا تربیت؟

- جالب اینکه در چهار مورد از قرآن مجید که مسأله تعلیم و تربیت به عنوان هدف انبیا، با هم ذکر شده است در سه مورد تربیت بر تعلیم مقدم شمرده شده (سوره بقره آیه 151-