عبادت روح زندگی صفحه 55

در رهنمودی دیگر از ائمه معصومین علیهم السلام آمده است:

فإنّ التواضع طبیعه العبودیه؛(1) طبیعت عبودیت، تواضع و اظهار خاکساری در پیشگاه خداست.

6. خشوع و خضوع

اشاره

خشوع، آن فروتنی و تواضعی است که در دل آدمی صورت می گیرد و در سایر اعضای بدن ظاهر می گردد؛ ولی خضوع، نوعی فروتنی است که در کردار آدمی، نمودار می گردد. خشوع با خوف و رجا و تسلیم قلبی ویژه ای همراه است؛ ولی خضوع، اعم از خشوع است.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله سؤال کردند، خشوع چیست؟ آن حضرت جواب دادند:

التواضع فی الصلاه، وأن یقبل العبد بقلبه کلّه علی ربّه عزّوجلّ؛(2) تواضع در نماز، و اینکه بنده از سُویدای دل و کل قلبش روی به سوی پروردگارش آورد.

تفاوت خشوع و خضوع

اشاره

1. خشوع، غالباً در موردی به کار می رود که همواره با خوف باشد؛ ولی خضوع چنین نیست.

2. خضوع، فروتنی بدنی و خشوع فروتنی قلبی است.

3. خشوع، طمأنینه و تسلیم و فروتنی، همراه با احترام و پذیرش قلبی است؛ ولی خضوع اعم است از اینکه عشق و پذیرش قلبی در برابر کسی که خضوع صورت می گیرد، در کار باشد یا خیر.

در تفسیر «لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری آمده است:

1. خشوع قلبی در نماز (عدم توجه به غیر) یکی از شروط نماز کامل است؛ أوحی اللَّه تعالی إلی بعض الأنبیاء، فقال: إذا دخلت الصلاه، فهب من قلبک الخشوع ومن دمک الخضوع ومن عینک الدموع، فإنّی قریب؛

2. خشوع راستین آن است که به کسانی که در اطرافت رفت و آمد دارند، توجه نکنی، به گونه ای که ندانی که آنان کیستند؛ إنّ الخشوع فی الصلاه أن لا یعرف المصلّی من علی یمینه وشماله.