چکیده: هدف پژوهش حاضر بررسی دیدگاه های امام علی (ع) در مورد ثمره تربیت و شناخت در معرفی دیدگاه ایشان در مورد تربیت اخلاقی و جمع آوری نظرات، توصیه ها و سیره عملی آن حضرت درباره تربیت اخلاقی بوده و به روش توصیفی - تحلیلی (کتابخانه ای) انجام شده و نتیجه گیری نموده استکه نهج البلاغه آیینه تمام نما و بازتابی از معارف قرآن و سنت رسول اکرم (ص) است و روش تربیتی و ارائه شده در نهج البلاغه مبتنی بر جهانی بینی توحیدی اسلام و روش تربیتی اخلاقی در آن جامعیتی خاص در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اخلاقی داشته و نظرات آن حضرت دارای هم جنبه نظری و هم جنبه عملی می باشد.
مقدمه
یکی از دغدغه های مهم برخی از اندیشمندان و تا حدی هم سیاستمداران این بوده است که مبانی اخلاقی و اصول ارزشی چه جایگاهی در سیاست و حکومت دارد. دنیای سیاست دنیای تضاد و
تزاحم منافع و دنیای واقعیت ها است و اصول و ارزش های اخلاقی از مقوله یی دیگرند. دیدگاه های متفکران سیاسی در این زمینه مختلف و متعدد است، اما بحث اصلی در حوزه سیاست عملی است. اگر چه بسیاری از سیاستمداران برای اصول اخلاقی و ارزش های انسانی جایگاه مهمی در سیاست و حکومت قایل بوده اند، اما در عمل شاید نتوان نخبگانی را پیدا کرد که به این اصول و ارزش ها پایبند بوده باشند، به خصوص هنگامی که این اصول اخلاقی و مبانی ارزشی با قدرت و منافع آنها تضاد و تزاحم می یافته است.
این مقاله درصدد تبیین جایگاه اصول اخلاقی و ارزش های الهی و انسانی در اندیشه و سیاست عملی حضرت علی (ع) است، و نشان می دهد که آن حضرت به حدی به این اصول و ارزش ها پایبند بود که در تزاحم بین اصل قدرت و حکومت و اصول ارزش های اخلاقی و انسانی، به آسانی و بدون کوچک ترین درنگ، قدرت و حکومت را وامی نهد و پایبندی خود به اصول اخلاقی را حفظ می کند. صداقت و راستی، پایبندی به عهد و پیمان، توجه به ارزش های انسانی و فرامذهبی، نفی حیله و نیرنگ، نپذیرفتن باطل، پرهیز از تطمیع، نفی خشونت و خونریزی، و مقابله با تمایلات اطرافیان و متنفذان، از جمله مباحث مطرح شده در این مقاله به شمار می روند. عمق و عظمت سیره حضرت علی(ع) و ناتوانی نگارنده، خطاهای ناخواسته یی را در تحلیل ها و استنباط ها پدید می آورد که از اهل نظر توقع تذکر و راهنمایی دارم. امید که مورد رضای حق تعالی و مقبول حضرتش قرار گیرد.
صداقت و راستی
اولین و مهم ترین ویژگی اخلاقی در سیاست و حکومت حضرت علی(ع) راستی است. پرهیز از دروغ
از اولین اصول اخلاقی بشر به شمار می رود. شاید کم تر کسی را سراغ داشته باشیم که به ضرر خود نیز سخن راست بگوید. اما باید اذعان کرد که این امر در دنیای سیاست نه تنها عجیب و کمیاب است، بلکه کاری غیرمعقول به شمار می رود. در عالم سیاست معمولاً آنچه را که منافع ایجاب می کند باید گفت، نه آنچه را که اصول اخلاقی ایجاب می کند؛ اما امام علی(ع) پایبندی به اصول اخلاقی را بر منافع سیاسی و معاملات دنیای سیاست ترجیح داد. حضرت علی(ع) در حادترین شرایط سیاسی حاضر نشد برای مصالح کشور، جامعه و اسلام دروغ بگوید. اولین نمونه آن در شورای شش نفره یی بود که عمر تعیین حاکم و رهبر را به این شورا واگذار کرده بود (البته به اعتقاد ما شورا از مبنا مشروعیت نداشت و حضرت علی (ع) جانشین بلافصل رسول اللّه و امام مسلمانان بود). اعضای شورا را حضرت علی (ع)، طلحه، زبیر، عثمان، سعد ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف تشکیل می دادند. قرار بود این شورا با اکثریت آرا جانشین رسول خدا (ص) و رهبر جامعه مسلمانان را انتخاب کند و اگر آرای آنها برابر می شد، نظر گروهی عملی می گردید که عبدالرحمن بن عوف در میان آنان بود. برحسب اتفاق، آرا برابر شد؛ زیرا حضرت علی(ع)، طلحه و زبیر در یک طرف به خلافت حضرت علی(ع) رضایت دادند و عثمان، سعد و عبدالرحمن در طرف دیگر به خلافت عثمان راضی بودند. در این میان رأی عبدالرحمن تعیین کننده بود. وی خطاب به حضرت علی (ع) گفت که تو به خلافت شایسته تر هستی؛ اگر تعهد کنی که به قرآن، سنت رسول اللّه و سیره شیخین
عمل کنی، تو را انتخاب خواهیم کرد؛ در غیر این صورت عثمان خلیفه خواهد شد. حضرت پاسخ داد که من به قرآن، سنت و اجتهاد خودم عمل می کنم. عبدالرحمن رو به عثمان کرد و همین شروط را مطرح کرد و او پذیرفت. مجددا رو به امام علی (ع) کرد و گفت که تو به خلافت شایسته تری؛ اگر تو بپذیری خلیفه یی ولی حضرت همان پاسخ خود را تکرار کرد و در نهایت قدرت و حکومت به عثمان سپرده شد (طبری 1989: جزءِ 3، ص ص 297 و 301).