آیین اخلاق در قرآن صفحه 110

است که از عقل الهی وسیله هدایت اخلاقی کاملی را بگیرند و در این صورت است که منبع حقیقی برای الزام اخلاقی در تفکّر ارزنده نهفته و پنهان است که همان عقلانیّت عقل و آخرین مرجع برای حسّ اخلاقی می‌باشد.

2- ویژگی‌های تکلیف اخلاقی‌

اشاره

هر قانون مادّی، یا اجتماعی، یا منطقی و جز این‌ها به‌طور قطع درباره تمام افرادی که آن را قبول دارند به یک نحو و روش حکم می‌کند، چنان‌که فردی تنها در شرایط مختلف حکم واحدی می‌کند، اگر چنین نباشد هرگز آن قانون، قانون نخواهد بود، یعنی قاعده‌ای همگانی و پایدار نمی‌شود.

قانون قطعی و لازم، هرچند دارای طبیعت کاملا فردی باشد، باز هم از این طبیعت مشترک، یعنی فراگیری و قطعیّت خالی نیست. تبلور طبیعت همگانی بودن در قانون اخلاقی قرآن کریم، بدون تردید به روشنی مشاهده می‌شود، البتّه نه از آن جهت که مجموع مقرّرات آن تنها و به‌طور کلّی متوجّه تمام انسان‌ها می‌شود و خداوند آن را مقرّر فرموده است: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً» «1»، و نیز می‌فرماید: «لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ» «2»، و فرموده است: «لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً» «3».

و آن گاهی بر یک معنای توزیعی و همگانی حمل می‌شود. بلکه یک قاعده، باید قاعده‌ای عادلانه و یا فضیلتی فراگیر باشد و لازم است که تمام افراد را به صورت یکسان شامل شود، خواه فردی آن را با شخص خود و یا با دیگران تطبیق دهد: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ» «4»؛ «وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ» «5»؛ «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ* الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ* وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ» «6» و چه این تطبیق نسبت به خویشاوندان باشد و یا بر بیگانگان، بر

__________________________________________________
(1)- اعراف (7) آیه 158: «بگو ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همه شمایم.»
(2)- انعام (6) آیه 19: «شما و تمام کسانی را که سخنان من (در طول تاریخ و پهنه زمین و در تمام نقاط) به گوش آنها می‌رسد، از مخالفت امر خدا به وسیله آن بترسانم.»
(3)- فرقان (25) آیه 1: « (قرآن را بر بنده‌اش نازل کرد) تا بیم‌دهنده جهانیان باشد.»
(4)- بقره (2) آیه 44: «آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید، ولی خود را فراموش می‌نمایید.»
(5)- بقره (2) آیه 267: «... درحالی‌که خود شما حاضر نیستید آنها را بپذیرید، مگر از روی اغماض و کراهت!»
(6)- مطفّفین (83) آیات 1- 3: «وای بر کم‌فروشان، آنان که وقتی برای خود پیمانه می‌کنند، حق خود را به‌طور کامل می‌گیرند، امّا-