آیین اخلاق در قرآن صفحه 156

شکل فردی، آن هم برای فرد واحد هرگز دستوری ندارد، چیست؟ و حقیقت دانشی که واجد هیچ عمومیّتی نخواهد بود، چه می‌شود؟

و همین‌طور، یا وحدت قانون را پاس می‌داریم و یا این‌که تنوع طبیعت محکوم به این قانون را محترم می‌شماریم؛

یا به همان بساطت قاعده می‌مانیم و یا آن را برای استحکام حیاتی که برطبق آن صورت می‌گیرد، توجیه می‌کنیم؛

یا تا جایگاه مثل اعلا و جاوید آن را بالا می‌بریم و یا این‌که تا حدّ واقعیّت متغیّر در آخرین حدود دگرگونی آن را تنزل می‌دهیم؛

یا ما نسبت به جوهر پیروز می‌شویم و یا نسبت به وجود.

این دو همان انتهای دوراهی است که ما باید تا آخر آن را برویم و آن راهها در مسیر همان دو پایانی هستند که نمی‌توانیم به یکی از آنها نزدیک شویم، مگر این‌که از دیگری دور شویم.

این‌ها نخستین دشواری‌های اخلاقی هستند.

ثانیا- سلطه و آزادی‌

در اینجا دشواری دیگری وجود دارد که با مورد اول بی‌ارتباط نیست؛ از جمله چیزهایی که هیچ تردیدی در آن نیست، این است علاقه‌ای را که از آن با واژه الزام نام می‌برند، علاقه‌ای جامع بین دو اراده مختلف است، که به طبع خود به سمت ابراز جهت‌گیری‌های خصمانه واداشته شده‌اند. قانون‌گذاری که با آزمندی شدید بر سیطره خود؛ فرمان می‌دهد و فردی که عمل می‌کند و از آزادی خود دفاع می‌نماید.

و چون سلطه قانونگذار، به اندازه پاس داشتن قواعدی که مقرر داشته است، محترم می‌ماند، به معنای واقعی احترام، کاملا نیرومند و بدون هیچ برخوردی می‌باشد، زیرا که تنوع شرایط نمی‌تواند هیچ‌گونه دخالتی در محدود ساختن و یا کاستن از گام‌های آن داشته باشد. و در این حالت قانون اخلاقی همانند هر قانونی از قوانین طبیعی می‌شود که فرد در برابر آن ناگزیر تسلیم گشته و خود را کورکورانه با آن تطبیق می‌دهد.

بدین معنی که الزام صرف به‌طور ضروری سلب آزادی و تسلیم کامل شدن را در پی دارد.