آیین اخلاق در قرآن صفحه 157

ولی باید دید در این صورت فایده این وجدان چیست؟ وجدانی که هرگز حضور یا عدم حضورش چیزی را در مجرای امور تغییر نمی‌دهد؟

و چون از سوی دیگر مطلب را مورد توجّه قرار دهیم، و فرد انجام‌دهنده عمل را با آزادی کامل در انتخاب و تصرّفش در نظر بگیریم، نتیجه برعکس خواهد بود، زیرا در آن صورت فرمان وجدان به یک نصیحت صرف مبدّل می‌شود که برحسب اراده خودمان می‌توانیم بپذیریم و یا نپذیریم.

در برابر این انگیزه‌ها و عوامل متفاوت وظیفه ما چیست؟ آیا وظیفه ما گزینش یکی از دو طرف است، یا این‌که هر دو را باهم سازش دادن؟ و در صورت اختیار، کدام یک از دو طرف را برگزینیم؟ و در صورت سازش دادن، بر چه اساسی این سازش را باید انجام داد؟ این‌ها مشکلاتی است که راه‌حلی می‌طلبد، و ما اکنون باید ببینیم چگونه می‌شود راه‌حل‌های مختلف را پیدا کرد.

در سطور آینده تا پایان فصل، به بیان این مطلب اهتمام خواهیم ورزید که راه حل قرآنی چگونه می‌تواند هماهنگی منصفانه‌ای برای تمام جوانب قضیه را در نظر بگیرد، درحالی‌که از نظر دیدگاه‌های عادی نسبت به انتخاب یکی از دو طرف متفاوت، جهت‌گیری‌های متفاوتی در ارزیابی وجود دارد.

در بخش آینده- که اختصاص به خاتمه دادیم- بر این مطلب بسنده خواهیم کرد که شق اول از این دعوای دوسویه را اثبات کنیم، و اکنون به شق دوم می‌پردازیم تا مشکلاتی را که دو نظریه اصلی با آنها برخورد دارند، روشن سازیم، در اینجا دو مثال الگویی را برای دو طرف افراط و تفریط تقدیم می‌کنیم که یکی از آنها تجسّم‌بخش سلطه قاطع نسبت به وظیفه کلّی است و دیگری مدافع اصالت عمل خود شخص عامل در برابر اندیشه جزمی منطقی: نظریه کانت و نظریه روه. (huaR)

نظریه کانت [و مراحل مکتب اخلاقی او]:

اشاره

چنین معروف است که این فیلسوف آلمانی برای این‌که در برابر برخی از نظریاتی بایستد که اخلاق را درحالی‌که برای تمام مسائل زندگی دنیوی مفید دانسته، کاملا پسندیده بودند، این