آیین اخلاق در قرآن صفحه 324

عبارات قرآنی بازگردیم.

3- رفتار و سلوک و توانمندی‌های عقلانی: این کافی نیست که بگویند: نیکی و نیکوکاری دل را پاک می‌کند و اراده را تقویت نموده و استوار می‌سازد، و شرّ و بدی نفس را فاسد نموده و آلوده می‌نماید. توضیح این‌که اثر خیر و شر بسی دورتر از این‌ها پیش می‌رود، با انعکاس و تأثیری که دارد، حتّی روی عقل و هوش اثرگذار است، به راستی لغزش هوای نفس آیینه اندیشه را کدر و ادراک واقعی را تیره می‌سازد: «کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ.» «1»، درحالی‌که توازن برخاسته از خیر و صلاح انسان را بر تمیز حق و باطل و خیر و شر قادر و توانا می‌گرداند: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً.» «2»

4- نفس با کاملترین صورت: چنین است که هر قوّه‌ای از قوای درونی ما بهره خود را از پاداش اخلاقی دریافت می‌کند، بنابراین نفس ما در کامل‌ترین شرایط خود همان است که عمل ما باعث نجات آن می‌شود و آن را به کمال می‌رساند. یا این‌که گمراه ساخته و از همه امتیازات بی بهره می‌سازد: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها.» «3» برای اینکه تمام این حرف‌ها را در یک کلمه خلاصه نماییم، می‌گوییم: پاداش و کیفر اخلاقی در نیکوکاری و بدکاری یعنی در کسب ارزش و یا زیان‌کاری و ضدّ ارزش تجسّم می‌یابد: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ.» «4»

2- مجازات قانونی‌

وقتی که از جنبه اخلاقی به جنبه قانونی برمی‌گردیم، پاداش و کیفر در حقیقت نیمی از

__________________________________________________
(1)- مطففین (83) آیه 14: چنین نیست که آنها می‌پندارند، بلکه اعمالشان چون زنگاری بر دل‌هایشان نشسته است.
(2)- انفال (8) آیه 29: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر تقوا پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید، به شما نورانیّت و روشن‌بینی خاصّی می‌بخشد که بتوانید حق را از باطل به خوبی تشخیص دهید.
(3)- شمس (91) آیه‌های 7- 10: و قسم به جان آدمی و آن‌کس که آن را (آفریده و) منظّم ساخته، سپس فجور و تقوا (شرّ و خیرش) را به او الهام کرده است که هرکس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده و آن‌کسی که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است.
(4)- مطففّین (83) آیه‌های 7 و 18: چنان نیست که آنها (درباره معاد) می‌پندارند، بلکه نامه اعمال ابرار و نیکان در علّیّین است، (کتاب در اینجا به معنای سرنوشت و حکم قطعی الهی است که مقرّر داشته، نیکان در اعلا درجه بهشت باشند.)- م.