آیین اخلاق در قرآن صفحه 401

نوعی از همگونی بین اراده خود با قاعده اخلاقی به وجود می‌آورد. و چه‌بسا در وقت رسیدن به این اندازه می‌تواند به‌طور کامل از هر نوع عامل مؤثّر بیگانه فاصله بگیرد، چنان‌که می‌تواند کاملا به وظیفه خودش به عنوان یک وظیفه پای‌بند باشد، بدون این‌که عواطف ذاتیش مانع گردند و یا این‌که دخل و تصرّفات طبیعی که در وجود او جمع است، تأثیری در پیروزی یا شکست او داشته باشند. بزرگ‌ترین فیلسوف غربی و سخت‌گیر از همه فلاسفه جدید اروپا یعنی کانت، ناگزیر بر اعتراف به این روش در تصوّر تربیت اخلاقی گشته و در نوشته خود می‌گوید: «سودمند خواهد بود که این توقّع و انتظار را برای یک زندگی سعادتمندانه و شادمانه به آن انگیزه الهی نسبت دهیم: (که احترام شخص، احترام به خود اوست) ...، ولی این تنها برای موازنه عوامل مؤثّری است که زندگی از سوی دیگر ما را به وسیله آنها می‌فریبد، نه به خاطر آنکه ما قدرت و نیروی محرّکه به معنای صحیح را در آن قرار دهیم.» ... «1»

و در همین کتاب پس از آن می‌خوانیم: «جز این‌که این بخش از مبدأ حسّ اخلاقی برای اصل خوشبختی از باب تعارض نیست، درحالی‌که عقل عملی محض نمی‌پذیرد که شخص از هر نوع انگیزه خوشبختی برکنار باشد، بلکه چه‌بسا در برخی از زمینه‌ها لازم می‌بیند که شخص به خوشبختی خودش اهتمام ورزد ...، از سویی وسایل انجام وظیفه‌اش را پیشنهاد می‌کند و از سوی دیگر محرومیّت از خوشبختی (به‌طور مثال: در حال تنگدستی) عواملی جهت خودداری از انجام وظیفه را برای انسان فراهم می‌کند.

علاوه بر این‌که؛ این مطلب روشن است، عمل انسان که تنها برای خوشبختی اوست، نمی‌تواند همواره یک وظیفه واجب باشد و کمتر از آنکه ما نمی‌توانیم آن را اساس هر وظیفه بدانیم.» «2».

و نیز با روشی واضح‌تر می‌گوید: «تردیدی نیست که هیچ‌کس نمی‌تواند انکار کند که عقل سالم و یا حتّی عقل فاسد مرا به سوی خیر اخلاقی می‌کشاند، زیراکه ما نیازمند به برخی زمینه‌سازی‌ها هستیم تا به وسیله آنچه که باعث تحقّق فایده و منفعت ذاتی و یا ترساندن از برخی زیان‌ها، عقل را وادار کنیم. ولی موقعی که این ابزار (مکانیکی) و این پیآمد برخی از آثار

__________________________________________________
(1)- ر ک:. 93. p starp. R al ed. tirC tnaK
(2)- ر ک:. 99. p starp. R al ed. tirC tnaK