آیین اخلاق در قرآن صفحه 419

و مهم‌ترین فضیلت‌های مطلوب برای شایستگی حکومت، فضیلت اجتماعی است، از محسوسات است که حکومت با آگاهی و علم ممکن است استمرار داشته باشد و به وسیله اتّحاد و عدالت بدرخشد، بیشتر از حکومت مدّعیان ایمان، در صورتی که متّکی به خلق و خوهای فاسد و بی‌بندوباری و تبه‌کاری باشند، و قرآن کریم این حقیقت را در آیه کریمه اعلان کرده است: «وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ.» «1».

این‌ها بود نصوصی که مربوط به جنبه اجتماعی می‌شد (- 4 آ و 31 ب).

ج- جنبه عقلی و اخلاقی‌

جز این‌که پاداش‌های الهی در این حد متوقّف نمی‌شود و بر تثبیت و پایدار ساختن مؤمنان در برابر مشکلات زندگی مادّی و یا تأمین کردن خواسته‌های اجتماعی آنها به سلامتی و ترقی بسنده نمی‌کند، بلکه عمیق‌تر از این‌ها می‌باشد تا آنجا که به ژرف‌ترین ملکات و مترقّی‌ترین صفات ما مربوط می‌شود، تا این‌که بدین جهت، یک وسیله کامل و قطعی برای پاداش اخلاقی راستین گردد.

و حقیقت مطلب این است که آنجا که ما قبلا گفتیم: نیکوکاری، شخص را نورانی می‌کند و دل را پاک می‌سازد و اراده خیرخواهی را تقویت می‌کند و شرّ و بدی، شخص را آلوده می‌سازد و چشم دل را کور می‌کند و قلب را فاسد می‌سازد، آن یک اشاره‌ای بود به جهت‌گیری پرواقعیّت‌تری و به هسته‌ای که بسی بیشتر از آنها قابل تصوّر است، و اشاره به نخستین مرحله در تاریخی طولانی و به حالتی پدید آمده در هاله‌ای از امکانات بی‌شمار و قابل برای نگه‌داری و دگرگونی، برای پیشرفت و واژگونی تا بی‌نهایت. و برای این‌که این حالت پدید آمده را به یکی از طرق و راه‌هایی که در مقابلش گشوده است، قرار دهیم، نیاز به یک مبدأ فعّال توانایی داریم که بتواند آن را در این جهت یا آن جهت توجیه کند.

و در این صورت، این شما و این هم آن مبدأ فعّال!! به راستی خداوندی که این فطرت را آفریده است، بر خود مقرّر و واجب کرده است که این فطرت را به سوی آن هدفی هدایت کند که