آیین اخلاق در قرآن صفحه 457

- و احساس می‌کنند که تمام روابطی که آنها را با بزرگان و پیروانشان ارتباط می‌داد، قطع می‌شود: «وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ.» «1».

- و خود را ناتوان می‌بینند از این‌که دوباره در جریان زمان برگردند و به زمین مراجعت کنند: «وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.» «2».

- به این ترتیب پیش‌روی آنها راهی نیست، جز این‌که انگشتانشان را با بار سنگینی از اندوه گاز بگیرند: «وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا.» «3»، «یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولًا.» «4».

این‌ها آیاتی بود که مربوط به کیفر اخلاقی است (- 101 الف و 41 ب).

کیفرهای بدنی‌

اوّلا: ممکن است ما رنج‌های بدنی را که پس از آخرین محاسبه ستمگران گرفتار آنها می‌شوند، بر کیفرهای دیگر مقدّم بداریم.

در شکل سلبی منحصر در محرومیّت‌های مربوط به نیازمندی‌های ذاتی می‌گردد، به این ترتیب آنان گرسنه و تشنه می‌مانند و هرگز چیزی پیدا نمی‌کنند تا تشنگی و گرسنگی‌شان را فروبنشانند: «لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً وَ لا شَراباً إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً.» «5»، «لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ

__________________________________________________

- کتمان می‌کنند.

(1)- بقره (2) آیه 166 (- یک ب): و دستشان از همه جا کوتاه می‌شود.
(2)- انعام (6) آیه 27، شعرا/ 102، فجر/ 24 (- 3 الف): اگر حال آنها را به هنگامی که در روز رستاخیز در برابر آتش دوزخ قرار گرفته‌اند، ببینی. تصدیق خواهی کرد که به چه عاقبت دردناکی گرفتار شده‌اند، فریاد می‌کشند، ای کاش برای نجات از این وضع بار دیگر به دنیا برمی‌گشتیم و آیات پروردگار خود را تکذیب نمی‌کردیم و در صف مؤمنان قرار می‌گرفتیم.
(3)- فرقان (25) آیه‌های 27- 29 (- یک الف): روزی را که ستمگر هر دو دست خویش را از شدّت حسرت به دندان می‌گزد، می‌گوید: ای کاش! (با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) راهی را برگزیده بودم، وای بر من! کاش فلان شخص گمراه را دوست خود انتخاب نکرده بودم. او مرا از یاد حق گمراه ساخت، بعد از آنکه یاد حق به سراغ من آمده بود.
(4)- فرقان (25) آیه‌های 27- 29 (- 1 آ).
(5)- نبأ (78) آیه 24، 25: در آنجا نه چیز خنکی می‌چشند (تا گرمای وحشتناک دوزخ را فرونشاند)، و نه نوشیدنی گوارایی جز آبی سوزان و مایعی از چرک و خون.