آیین اخلاق در قرآن صفحه 465

خاتمه [اعداد و ارقام سخن‌گوی اصلی

در این صورت این اعداد و ارقام است که بیش از هر تعلیل نظری سخن می‌گویند. و مهم‌ترین اعتراضاتی که اکثر اوقات به‌طور کلّی بر ضدّ اخلاق دینی مطرح می‌شود، منحصر به این گفتار است که اخلاق دینی مربوط به محتویات ذهنی؛ فردی یا اجتماعی. و تمام نیرو و قدرت خودش را از اراده فوق طبیعی و خارج از طبیعت اشیاء می‌گیرد، و اخلاق دینی به‌طور خاص خود را ملزم می‌بیند که از راه تشویق به اجر و پاداش و زنهار از کیفر و عقابی وارد شود که آن اراده فوق طبیعی آنها را مقرّر نموده است. «1».

و ما اکنون می‌فهمیم که این نقص در هیچ حالی از حالات، ارتباطی با اخلاق اسلامی ندارد، زیرا- همان‌طوری که مشاهده کردیم- قرآن کریم اعلام می‌دارد که نفس انسانی امانتدار قانون اخلاق فطری است، که از همان آغاز آفرینش در آن دمیده شده، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز همه ما را فرمان می‌دهد که از دل و باطن خودش جویا شود که چه کاری را انجام دهد و چه کاری را انجام ندهد.

بلکه اکثر مذاهب اسلامی اتّفاق‌نظر دارند، به این‌که برای عقل انسانی فرصت و مجال ویژه‌ای است در تعیین و تشریع؛ به حدّی که تعیین مرجع خیر و شر، چه کمال باشد و یا نقص، و چه موافق با فطرت باشد یا مخالف، به دست عقل است.

مسئله‌ای که باعث اختلاف این مذاهب شده، تنها این نکته است که: آیا فرمان عقل را ما یک فرمان نهایی بدانیم یا خیر؟ و آیا دستور عقل همیشه و در هرجا که باشد با واقعیّت اشیاء موافق است یا نه؟ و آیا رهنمودهای عقل آدمی به‌ویژه با عقل الهی هم‌سو و هم‌جهت است یا خیر؟.

امّا این‌که وجدان آدمی به‌طور کافی برخوردار از قدرت و سیطره‌ای است برای تأیید و تأکید مسئولیّت‌مان در برابر خودمان، چیزی است که هیچ‌کس تردیدی در آن ندارد، و لیکن آیا وجدان آدمی به‌قدر کافی برای اثبات مسئولیّتمان در پیشگاه خدا نیز از این سلطه و قدرت برخوردار است؟ این مسئله خاص مورد اختلاف و ردّ و ایراد است.

.445 .p ,eller - utan elarom al te ,esilg ?e l ed elarom aL ,ellivettuoB