آیین اخلاق در قرآن صفحه 514

کاملی را می‌طلبد که انسان به صورت کلّی باید به آن پای‌بند باشد و در آن عنصر اخلاقی با عنصر مادّی درهم آمیخته باشد و هم‌چنین ملکه ابداع‌گر و تنظیم‌کننده با نیروی تحقّق‌بخش و ایجادکننده و نیز عقلی که می‌اندیشد با قلبی که پاک و خالص است و با دستی که عمل می‌کند، به هم برسند.

و پس از آن هیچ‌چیزی نمی‌ماند، جز مسئله‌ای که از این جهت خود را تحمیل می‌کند و آن مسئله این است که ما بدانیم چه وقت این زمینه مرکّب و به هم آمیخته، ارزش برابر و یا نابرابر برای این دو جزء سازنده عمل کلّی اخلاقی تعیین می‌کند، و این همان مطلبی است که بخش آینده پاسخ‌گوی آن است:

ج- برتری نیّت نسبت به عمل:

اکنون ما- اگر این تعبیر درست باشد- می‌خواهیم عملی را که براساس نیّت انجام می‌گیرد، تشریح و کالبدشکافی کنیم و بین دو مرحله درونی و بیرونی (نیّت و تنفیذ) عمل را مشخّص نماییم، وانگهی ما شرایط هر دو عنصر، و هرکدام را با نقشی که دارد، جدا کردیم تا درجه اهمّیّت ویژه آن را در ساختار اساسی تکلیف و وظیفه بدانیم.

البتّه این تعدیل، ویرانگری کلّی یا جزئی کاخ وظیفه و تکلیف را می‌طلبد، و در نهایت به ضرورت وجود این شرایط برای ساختن عمل اخلاقی کامل می‌رسیم.

جز این‌که این روشی که خود نوعی استدلال به محال است با کمک گرفتن از تحلیل تجربه اخلاقی، به طریق اولی یک جنبه منفی از مشکل را برای ما پیش می‌آورد؛ موقعی که ما آثار سوئی را مشاهده می‌کنیم که نبودن و یا انحراف یکی از این دو جزء آن را پدید می‌آورد، زیراکه از علم به طبیعت بخش ایجابی در تحقّق بخشیدن نیکی کمترین آگاهی را به ما نمی‌دهد. و به خاطر همین هدف اکنون برمی‌گردیم به وضع امور در ترکیب اوّلیّه‌شان، و از خلال ملاحظه و توجّهمان به این طبیعت دوگانه و مرکّب عمل اخلاقی در ضمن فعّالیّتی که دارد، می‌خواهیم از اقسام متفاوت نیکی که باعث می‌شود عمل اخلاقی در جهان، یا در وجود خود ما پدید آید، قیمت واقعی و حقیقی آن را تعیین کنیم.

از جمله قراردادهای عمومی است که وظایف را تقسیم می‌کنند به وظایف مربوط به خود و