آیین اخلاق در قرآن صفحه 637

اظهار آن نیز خودداری می‌کنیم.

محاسبی می‌گوید: «و چون وقتی از اوقات- اگرچه به قدر چشم برهم زدن باشد- بر وی می‌گذرد، از آنچه امکان دارد یک فردی فراموش کند و یا سهو نماید، پس به بیمناکی و ترس سزاوارتر است، زیراکه او نمی‌داند، شاید خطوری به قلبش از ریا، یا خودنمایی و یا غرور گذشته باشد و او پذیرفته، ولی اکنون فراموش کرده باشد، به خاطر نمی‌آورد که او ریاکاری کرده، پس باید دلش بسوزد و بترسد؛ ترس از کاری که کرده و بیم و دلسوزی به خاطر آن، بلکه آرزو و امیدواری او بیشتر و بیشتر باشد، زیراکه او یقین داشته است که عملش را تنها با اخلاص برای خدا انجام داده است، ولی یقین ندارد که چیزی از آن را ریا کرده است. پس اخلاص او یقینی، ولی ریای او تردیدی است و بیم وی اگر با ریا مخلوط باشد، این بیم نیز از اموری است که امید می‌رود خداوند خالص گرداند، به خاطر این‌که دل شخص بر آنچه نمی‌دانسته، سوخته، پس بدان وسیله امیدواریش را بیشتر نماید، هرچند که ریاکاری نیز مخلوط آن شده است!

پس این یک فزونی بر عمل او و عبادتی است از جانب وی، و هرچه بیشتر دلش بسوزد، بر نعمت طاعتش افزون گردد و امیدش به خدا بیشتر، در صورتی که یقین پیدا کند که با اخلاص وارد عمل شده و با دلسوزی و ترس از این‌که خدا از نیّت او آگاه است، عملش را به پایان رسانده است. پس بدان وسیله امیدواری و آرزویش بیشتر می‌شود و از نعمت طاعت پروردگارش برخوردار می‌گردد «1».

خاتمه [ارزش دادن اسلام برای عمل صرفا مادی

به راستی مسئله‌ای را که در پایان فصل پیش، پیش روی خود قرار دادیم، پاسخ آن را به طرق مفصّل‌تر و مشخّص‌تری در اینجا می‌یابیم.

و این کفایت نمی‌کند که بگوییم اخلاق اسلامی هیچ ارزشی به‌طور مطلق برای عملی که تنها به منظور مادّی محض انجام گرفته، قائل نیست، به‌گونه‌ای که هیچ توجّه و اعتقاد قلبی نسبت به آن عمل نداشته است!