آیین اخلاق در قرآن صفحه 639

بنابراین؛ کدام قاعده است که باید بر این گزینش سیطره داشته باشد؟

البتّه دیدیم که چگونه قرآن کریم در خلال تعلیمات اخلاقیش، تمام وسایل اقناعی را به کار می‌بندد تا همه عقول آن تعلیمات را کسب کنند، و گفتیم: «عظمت امر الهی و مطابقت آن با حکمت و موافقت موضوع آن با خیر ذاتی و رضای خاطری که برای بالاترین و لطیف‌ترین احساسات ارزانی می‌دارد و ارزش‌های اخلاقی که تطبیق آنها بر پنهان داشتن از شخص و اهداف نهایی در این دنیا و در آخرت می‌انجامد ... تمام این‌ها در استواری سیطره تکلیف قرآنی سهیم هستند.» «1»

این روش در ترسیم شرع، مسئله نوعی از معرفت را مانع نمی‌شود، مادامی که انگیزه‌هایی را که شارع برای اجرای اوامرش به کار گرفته است، به روش صحیحی امکان پیدا کند تا به منزله اصلی باشد که اراده او را به طاعت وادارد. بنابراین؛ آیا مکلّف حق دارد موقعی که مواجه با حالت تصمیم‌گیری اخلاقی است، انگیزه‌های خود را از هر منبعی از این منابع- بدون تفاوت- برگیرد، حتّی اگر از منابع دیگری باشد؟ این پرسشی است که ما قبلا مطرح کردیم و این فصل را بر آن اختصاص دادیم.

هم‌اکنون، با وجود نصوصی که در اختیار داریم، می‌توانیم بگوییم راه حل چیست، زیرا که قرآن از تمام دلایلی که پیش‌روی عقل مطرح شده است، چیزی به‌جز یک نقطه باقی نگذاشته است که آن نقطه را به اعتبار این‌که تنها هدف صحیح اراده است، بر اراده طاعت فرض می‌نماید، و تنها مبدای است که باید در عمل الهام‌بخش وی باشد: «تو عمل کن و هدفت تنها خداست.»، و این همان قضیه‌ای است که قرآن همواره در جاهای مختلف و تقریبا با همان الفاظ ایراد می‌کند. در قرآن مطلقا این تعبیر نهایی به کار نرفته است: «این کار را به خاطر آن هدف انجام بده!» از چیزهایی که موضوع مباشرش منفعت شخصی یا عمومی، حسّی یا معنوی باشد.

امّا خیر محسوس را، نصّی وجود ندارد که آن را به عنوان یک هدف اصلی و نه تکمیلی مطرح کند، بلکه بر اعجاب ما می‌افزاید، خیر اخلاقی که حکماء آن را در بالاترین درجات توصیف