آیین اخلاق در قرآن صفحه 642

فصل پنجم کوشش‌

اشاره

اکنون که به‌قدر کافی تفاوت دو عنصر مشخّص در ساختار اخلاقی- یعنی نیّت و عمل- را شناختیم و پس از آنکه نقش دوجانبه نیّت را (از جهت شرط صحّت و شرط ارزش رفتاری) تعیین کردیم، مطلبی که باقی می‌ماند آن است که اهمّیّت فوق العاده عنصر دوم «عمل» را روشن کنیم، که تنها اسلحه هجومی و دفاعی در نبردگاه فضیلت است.

واقعیّت آن است، تنها کمکی که در دسترس انسان برای رسیدن به اهداف نهائی‌اش و درعین‌حال تنها وظیفه وی است، منحصر در این است که نیروهای معنوی و مادّیش را که توانایی هدایت وی را به سوی آن اهداف دارد، به کار بندد؛ چه آن هدف نهایی را به عنوان یک تصمیم اخلاقی بگیرد و یا آن تصمیم را به اجرا درآورد، و چه بخواهد یک خصلت باطنی را اصلاح کند و یا هدف تزکیه نیّت باشد.

و چه‌بسا نه سودمند است و نه معقول- بدون هیچ تفاوتی- که انسان عملی را، هرچه باشد، برای کسب فضیلت انجام دهد، در صورتی که روح انسانیّت دارای طبیعت کامل تکمیل شده باشد و یا موقعی که این طبیعت، علی‌رغم نقصی که دارد، توانایی بر تغییر وضعیّت را ندارد.

بنابراین؛ ضرورت دخالت مؤثّر ما در این صورت مشتمل بر یک اصل مسلّم دوگانه است، یعنی این‌که عنصر اخلاقی ناقص آفریده شده است، ولی در همان لحظه، قابلیّت برای کمال را دارد، به این ترتیب که همان موجود اخلاقی بذری است که مشتمل بر تمام عناصر موجود به کامل‌ترین شکل آن می‌باشد، و از نظر باطن و بالقوّه مشتمل بر تمام شرایط رشد آن عناصر است ولی آن حالت بالقوّه در انتظار ظهور عمل آزادانه و ارادی است تا این‌که این شرایط باطنی به