آیین اخلاق در قرآن صفحه 68

و نیز ویژگی‌ها و هرچه برخلاف و نقیض آن است، تلاش کنیم:

1- ریشه‌های تعهّد و الزام اخلاقی‌

اشاره

فیلسوف فرانسوی، هانری برگسون، در تحلیل عمیق خود از الزام اخلاقی، توانسته است، دو مورد از ریشه‌های آن را کشف کند: نخست، نیروی فشار اجتماعی است، و دیگری نیروی جذب پردامنه انسانیّت که از کمک الهی تغذیه می‌کند. این نیرو از نیروی قبلی بسی توانمندتر و فعّالتر است.

وی نظریه خود را چنین تفسیر کرده است: ما نقشی را بازی می‌کنیم که جامعه برایمان تعیین می‌کند و به همان راهی که برای ما ترسیم کرده می‌رویم و زمام خود را در این راه به حرکت جامعه می‌سپاریم و آن عادتا هر روز راهی را برای ما مشخّص می‌کند که اندیشه ما در آن دخالت ندارد. این عادت ما بیشتر به غریزه زنبور عسل و یا مورچه شباهت دارد این همان چیزی است که طبق معمول، انجام وظیفه (ادای تکلیف) نامیده می‌شود.

اگر لحظه‌ای بخواهیم مقاومت کنیم و یا بخواهیم از حرکت آن منحرف شویم، بلافاصله- خواسته یا ناخواسته- چیزی نگذشته با برتری این نیروی مسلّط بر حیات اجتماعی، دوباره به حال اوّل برمی‌گردیم.

امّا این نقش با حرکت اجتماعی که گفتیم از جهات دیگر، اختلاف کامل دارد. و درحالی‌که اخلاق عمومی، اثری نشأت گرفته از قدرت اجتماعی است، می‌بینیم اخلاق افراد ممتاز همین جامعه، نظر به سوی بالاترین الگو دارند و این حرکت، حرکت بر بال عشق به آفریدگار است که نه تنها رو به سوی رفتار و سلوک فرد و برتر از آن را ندارد، بلکه بر آن است تا جامعه را با خود بکشد و به جای این‌که جامعه او را رهبری کند، او می‌کوشد تا رهبری جامعه را به دست گیرد. «1»

اگر به این گفته برگسون به دقت بنگریم- علاوه بر این‌که توصیف و تحلیلی از واقعیّت معیّنی است که آن را در تجربه نیز خواهیم یافت- امکان دارد که بگوییم وی از بسیاری ارکان و ریشه‌ها غافل نبوده است.

( .1 - hc - noigiler al ed te elarom al ed secruoS xued seL )