آیین اخلاق در قرآن صفحه 710

بیشتری بورزیم و مقصود قرآن مجید از این آیه شریفه نیز همان است: «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا» «1»

علاوه بر آن؛ ما به خوبی می‌دانیم که این نمونه از گوشه‌گیری جزئی و ناپیوسته روش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود، پیش از آنکه به عالمیان مبعوث گردد، و از آن زمان همواره رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این عزلت را به وقت دیگری به‌ویژه خلال دهه آخر رمضان تغییر داد، اگرچه در خانه‌اش و یا در جوار خانه میان مسجد النّبی بود.

البتّه بسیاری از صحابه در این اعتکاف به آن حضرت اقتدا کردند و همچنان برخی از مسلمانان صالح تا به امروز هم به ایشان در این عمل اقتدا می‌کنند.

3- تلاش و مدارا

بحث و گفت‌وگوی دو مسئله قبلی به ما این اجازه را داد که افق تشریع قرآنی را مورد مطالعه قرار دهیم، بنابراین تلاش مادّی افزون بر تلاش اخلاقی نیست، زیراکه در نظر اسلام ارزشی برای آن به‌جز ارزش متناسب با خیری که شرع به عنوان هدف برای آن مقرّر کرده، چیز دیگری نیست. و در اینجا نصّی وجود ندارد که از ما بخواهد تا به سراغ مشقّت‌ها برویم، درحالی‌که اقتضای موضع یا تکلیف چنان نیست. امّا موقعی که قضیه برعکس است، یعنی بار زندگی عادی سنگینی دارد، هیچ‌چیزی وجود ندارد که به ما اجازه دهد تا از آن وضع نجات پیدا کنیم.

بنابراین؛ در اینجا دو امر متفاوتی وجود دارد که هر دو برابرند: تعصّب کورکورانه و تعبّد جاهلانه با تنگ‌نظری.

پس ما باید به آن حالتی برسیم که به مقتضای آن حالت محقّق شدن خیر اخلاقی- به معنای وسیع کلمه- وارد در توان ما می‌گردد، در آن صورت بر ما لازم است که راجع به اهمّیّت این اقتضا از خودمان بپرسیم که آیا این اقتضای حالت، تمام توان ما را می‌طلبد و یا این‌که حدّ مشخصی دارد که در آنجا متوقّف می‌شود، و هرگاه از آن حد تجاوز کند، تلاش تکلیف اصلی، لازمه کمال (مطابق آنچه در بررسی مراتب تلاش سازنده گفتیم) می‌گردد، و تنها این هم