آیین اخلاق در قرآن صفحه 733

خاتمه‌ای فراگیر [مهم بودن آموزش واجبات محسوس برای توده مردم

به راستی آموزش واجبات محسوس برای توده مردم بسیار مهم است که قرآن به بهترین شکل به آن پرداخته است.

جز این‌که این وظایف لازم علی‌رغم این‌که تعلیمش هدف اصلی است، یک موضوع واحدی ندارد.

از این‌رو، قرآن کریم در کنار این مسئله مهمّ عملی، یک مسئله دیگری را با طبیعت نظری مورد توجّه خاص قرار داده است، تا این‌که از دیدگاه ما یک اندیشه دقیقی از راه و روشی فراهم آورد که شایستگی آن را داشته باشد تا بدان وسیله معنای اخلاق را تصوّر کنیم که قاعده اخلاقی از کجا می‌آید؟ و با چه شرایطی این قواعد خود را فرض می‌گرداند؟ و چه نتایجی را موضع‌گیری ما نسبت به قوانین اخلاقی در پی دارد؟ و سرچشمه و اصلی که باید الهام‌بخش رفتار و سلوک ما باشد چیست؟ ... و با چه وسیله به فضیلت می‌رسند؟

پای‌بندی، مسئولیّت، پاداش، نیّت و تلاش، اینها ارکان اصلی هر نظریّه اخلاقی مورد توجّه هواداران آن است ... و البتّه که ما اساس این بحث را در قرآن، به بررسی این اجزای ساختاری نظریّه اخلاقی اختصاص دادیم. بنابراین؛ هم‌اکنون یک نگاه گذرا می‌کنیم، درحالی‌که در نگاهی فراگیر شامل همه نتایجی است که بحثهای ما بر آنها می‌انجامد و در آینده نزدیکی برخی از علایم مشخصه‌ای برای این اخلاق را خواهیم دید که در نظر ما متجلّی خواهد شد و آنها علائمی است که در خطوط ذیل ابراز می‌داریم:

اوّلا: به چه معنی و با چه معیاری ممکن است اخلاق قرآنی را دینی نامید؟

بدون تردید این معنی تنها به آن قواعدی که این اخلاق یگانه موضوع و ذاتی آن قواعد را تنظیم می‌کند، برنمی‌گردد، یعنی روابط بین انسان و خدای تعالی؛ زیرا ممکن است بر این پای