آیین اخلاق در قرآن صفحه 742

جز تکلّف مضحکی از کار درنیاید. بنابراین؛ در این صورت ما به این مقدار قانع هستیم که افکار و اصطلاحاتمان را هرطور که به عقل درآمده، به‌طور عاریه و ساده و صادقانه تقدیم نماییم.

و می‌ماند این‌که بگوییم: اگر برخی از مردم صفات دیگری را نسبت به هدف ما ابراز دارند که ما در این کتاب آن را به ودیعت گذارده‌ایم، این خود پاداش بزرگی بر بذل جهد و تلاش فوق العاده ما خواهد بود.

اخلاق عملی‌

اشاره

هدف ما در تمام آنچه گذشت، این بود که مفهوم قرآنی از حسّ اخلاقی را تعریف کنیم، ریشه تکلیف چیست؟ چه اهمیّتی دارد؟ هدف آن چیست؟ و سرانجام آن چیست؟

البتّه برای هرکدام از این علامت‌های سؤال، پاسخی در عبارات قرآنی در حدّ کافی و مشخّص برای اثبات تعریف آنها یافتیم. پس هرگاه به نظریّه اخلاقی قرآن در مجموع نگاه کنیم، ممکن است که چنین تعریف کنیم که ترکیبی برای ترکیب‌هاست، زیرا نظریّه اخلاقی قرآن تنها به مجموعه مطالب شرعی، اخلاقی، اجتماعی و دینی بسنده نمی‌کند و پاسخ‌گو نیست. بلکه گاهی می‌بینیم در هر گامی با عمق روح تلفیق بین انگیزه‌های: آزادی‌خواهی، نظامی، عقلی، تصوّفی، نرم، درشت، واقعی، مثالی، احتیاطی و پیشرفتی، همه این‌ها در آن واحد وارد می‌شود.

سزاوار نیست که در این وحدت بین موادّ مختلف صرفا ضمیمه کردن موضوعات مختلف و افزودن بر افزوده‌ها را مشاهده کنیم، زیرا وحدت در این ترکیب تنها براساس در نظر گرفتن مناسبت اندک‌اندک و تدریجی بودن و توازن و انسجام استوار نیست. و این وحدت تنها یک کمال در تلاش قابل قبولی نیست که در خدمت انگیزه اخلاقی در علاقه‌های مختلفش باشد، بلکه در اینجا چیزی بیشتر و برتر وجود دارد که در حقیقت نوعی ساختار عضوی حقیقی است که تمام عناصر با یکدیگر هم‌یاری می‌کنند و تمام وظایف به یکدیگر متّکی هستند، و البتّه که ما توانستیم شاهد باشیم چگونه عنصر مثالی با واقعیّت عملی خشک درهم می‌آمیزند، «1» و قاطعیّت محیطی همراه با نرمش در محتوا در کنار هم حرکت می‌کنند و باهم در حفظ نظام و در ایجاد