عالی همتان: کار و همت در سخن و سیره اندیشمندان و عارفان مسلمان صفحه 52

سال 1286 قمری به استانبول سفر کرد.(1) پس از اخراج از استانبول، از آنجا در محرم سال 1287 دوباره به مصر رفت.(2) پس از نه سال اقامت در مصر، در سال 1296 قمری از آنجا اخراج و تبعید و به جده و از آنجا به هندوستان رفت و در حیدرآباد به فعالیت های فرهنگی و سیاسی مشغول شد؛ تا اینکه به تحریک و دستور حکومت انگلیس در زمان قیام اعرابی پاشا در مصر، سید را از آنجا اخراج می کنند و به کلکته می فرستند. وی در سال 1300 قمری، به لندن و پاریس رفت(3) و در آنجا مجله عروه الوثقی را منتشر کرد. با دعوت بلنت، او در شوال 1302 (جولای 1885 ) بار دیگر وارد لندن شد و همراه بلنت، با چرچیل ملاقات کرد.(4)

سید جمال در سومین سفرش به ایران، در شعبان 1303 وارد بوشهر شد و به تهران، به منزل حاجی امین الضرب رفت. یک سال بعد، عازم روسیه شد و حدود دو سال در پترزبورگ ماند.(5) در ژوئیه 1889 (ذیقعده 1306) به آلمان رفت و در مونیخ با ناصرالدین شاه ملاقات کرد. در این دیدار، شاه از وی خواست که به ایران بیاید و قانون بنویسد.(6) پیرو مذاکرات با امین السلطان و شاه، به صورت رسمی و دیپلماتیک، مأمور مذاکره با مقامات روسیه شد و در محرم 1307 به مسکو و پترزبورگ رفت. پس از چند روز، در چهارمین و آخرین سفرش به ایران، با توطئه های امین السلطان و درباریان، شاه دستور تبعیدش را داد. سید به حرم حضرت عبدالعظیم رفت، ولی پس از چند ماه فعالیت شدید علیه شاه و استبداد داخلی، عمال شاه او را به وضع فجیعی از بست، بیرون

1- همان، صص 38-52.
2- همان، ص61.
3- همان، صص 96 و97.
4- همان، ص 122.
5- همان، صص 148 _ 151.
6- همان، صص 157 و 158.