راه روشن: ترجمه المحجه البیضاء فی تهذیب الحیاء جلد 8 صفحه 155

بیان حکم عمل مشوب و استحقاق ثواب بر آن

(1)بدان هرگاه عمل به طور خالص برای رضای خدا نبود،و به ریا یا لذّتهای نفسانی آمیخته باشد در آن اختلاف است که آیا آن عمل مقتضی ثواب است یا اقتضای عقاب دارد و یا بکلی مقتضی چیزی نیست نه ثواب و نه عقاب.امّا کسی که مراد او از عمل جز ریا نیست به طور قطع عملش سبب خشم الهی و کیفر او خواهد بود؛و آن که عمل را خالص برای رضای خدا به جا می آورد نیز عملش مستوجب ثوابهای الهی است؛لذا آنچه مورد تأمّل و بررسی می باشد عمل مشوب و ناخالص است.ظاهر اخبار گویای آن است که بر این نوع عمل ثوابی مترتّب نمی باشد لیکن این اخبار خالی از تعارض نیست؛و آنچه برای ما دراین باره روشن شده و البته خدا عالم است این است که باید مقدار قوّت انگیزه را در نظر گرفت،اگر انگیزۀ دینی برابر با انگیزۀ نفسانی باشد دو انگیزه در برابر هم مقاومت می کنند و هر دو ساقط می شوند و عمل نه ثواب دارد و نه عقاب؛و اگر انگیزۀ ریا قوی تر و چیره تر باشد عمل سودمند نیست بلکه زیانبار و مقتضی عقاب است لیکن عقاب آن سبکتر از کیفر عملی است که بکلی از روی ریا انجام شده و قصد تقرّب به خدا با آن آمیخته نشده است،و چنانچه تقرّب نسبت به انگیزۀ دیگر غلبه داشته باشد به اندازه برتری قوّت انگیزۀ دینی ثواب به او داده می شود،و این به مقتضای قول خداوند است که: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ، وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ (1)؛و نیز: إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّهٍ (2).پس نباید قصد خیر ضایع شود،بلکه اگر نیّت تقرب بر قصد ریاء غلبه داشته باشد به اندازۀ قصد ریا از ثواب او ساقط می شود و بقیه برای او می ماند،و اگر قصد ریا بر نیّت خیر غالب باشد به سبب نیّت خیر او مقداری از عقوبت قصد فاسدش ساقط می گردد.

توضیح مطلب آن است که تأثیر اعمال در دل بستگی به قوت صفات آنها دارد.انگیزۀ ریا از مهلکات است و غذا و نیرومندی آن به این سبب است که بر وفق آن عمل گردد، همچنین انگیزۀ نیکی از منجیات است و قوت آن در این است که بر وفق آن کار شود.اگر این دو صفت در دل جمع شوند چنانچه بر وفق مقتضای ریا عمل شود این صفت در انسان قوت می یابد،و اگر بر طبق انگیزۀ خیر کار شود نیز صفت نیکی در او نیرومند می گردد.یکی