- پیشگفتار 1
- فصل اول: اهمّیّت بحثهای اخلاقی 3
- اشاره 3
- اشاره 8
- اهمّیّت اخلاق در روایات اسلامی 8
- 1- تعریف علم اخلاق 9
- نکته ها: 9
- 2- رابطه اخلاق و فلسفه 11
- 3- رابطه اخلاق و عرفان 13
- 4- رابطه «علم» و «اخلاق» 13
- 5- آیا اخلاق قابل تغییر است؟ 16
- اشاره 16
- آیات و روایات دلیل بر قابلیّت تغییر اخلاق است 19
- پاسخ 23
- 6- تاریخچه علم اخلاق 23
- دلائل طرفداران عدم تغییر اخلاق 23
- فصل دوم: نقش اخلاق در زندگی و تمدّن انسانها 29
- اشاره 29
- رابطه زندگی مادّی با مسائل اخلاقی در روایات اسلامی 42
- اشاره 45
- فصل سوم: مکتبهای اخلاقی 45
- 2- اخلاق مادّیگری 46
- 1- اخلاق در مکتب خداپرستان 46
- 4- اخلاق در مکتب غیرگرایان! 47
- 5- اخلاق از دیدگاه وجدان گرایان 47
- 3- اخلاق از دیدگاه فلاسفه عقلی 47
- نکته ها 49
- اشاره 49
- 1- اخلاق و نسبیّت 49
- اسلام نسبی بودن اخلاق را نفی می کند 50
- اشاره 54
- 2- تأثیر متقابل «اخلاق» و «رفتار» 54
- تأثیر متقابل اخلاق و عمل در احادیث اسلامی 57
- 3- اخلاق فردی و اجتماعی 59
- اشاره 61
- 1- پشتوانه سودجویی- 61
- فصل چهارم: پشتوانه های اخلاق 61
- 2- پشتوانه عقلی- 63
- 3- پشتوانه شخصیّت- 64
- 4- پشتوانه الهی 65
- نکته 72
- فصل پنجم: اخلاق و آزادی 73
- اشاره 73
- اعتقاد به جبر و مسائل ضدّ اخلاقی 77
- فصل پنجم: اصول مسائل اخلاقی در قرآن 81
- اشاره 81
- نقد و بررسی 83
- بازگشت به اصول اخلاقی در قرآن 85
- اصول اخلاق اسلامی در روایات 89
- فصل هفتم: پیوند مسائل اخلاقی با یکدیگر 98
- فصل هشتم: از کجا شروع کنیم؟ 101
- اشاره 101
- 1- سه دیدگاه در برخورد با مسائل اخلاقی 102
- دیدگاه اوّل، دیدگاهی است که می گوید: تهذیب نفس نوعی جهاد و مبارزه با دشمنان درونی است، که در کمین انسانها هستند. 102
- دیدگاه دوم، دیدگاه طبّ روحانی است. 104
- دیدگاه سوم، دیدگاه سیر و سلوک است. 108
- اشاره 112
- فصل نهم: روشهای مختلف ارباب سیر و سلوک 112
- 1- سیر و سلوک منسوب به «بحر العلوم» 112
- اشاره 112
- چگونگی سیر و سلوک در این روش 114
- 2- روش مرحوم ملکی تبریزی: 117
- اشاره 119
- 3- روش دیگر 119
- خلاصه و جمع بندی مکتبهای سیر و سلوک 121
- اشاره 124
- فصل دهم: آیا در هر مرحله استاد و راهنما لازم است؟ 124
- نقش واعظ درون 126
- 1- پاک بودن محیط 128
- فصل یازدهم: آمادگیهای لازم برای پرورش فضائل اخلاقی 128
- اشاره 128
- اشاره 134
- 2- نقش معاشران و دوستان 134
- نقش معاشران در روایات اسلامی 139
- تأثیر معاشرت در تحلیلهای منطقی 141
- اشاره 143
- 3- تأثیر تربیت خانوادگی و وراثت در اخلاق 143
- رابطه اخلاق و تربیت خانوادگی در احادیث اسلامی 150
- 4- تأثیر علم و آگاهی در تربیت 154
- اشاره 154
- 1- جهل سرچشمه فساد و انحراف است! 155
- 3- جهل یکی از عوامل حسادت است! 155
- 2- جهل سبب بی بندوباری جنسی است! 155
- 6- رابطه سوء ظن و بدبینی با جهل: 156
- 5- رابطه جهل و بهانه جوئی: 156
- 4- جهل سرچشمه تعصّب و لجاجت است! 156
- 7- بی ادبی از جهل سرچشمه می گیرد! 156
- 8- دوزخیان جاهلانند! 157
- 9- صبر و شکیبایی از آگاهی سرچشمه می گیرد! 157
- 10- نفاق و پراکندگی از جهل سرچشمه می گیرد! 158
- رابطه «علم» و «اخلاق» در احادیث اسلامی 159
- اشاره 164
- 5- تأثیر فرهنگ جامعه در پرورش فضائل و رذائل 164
- رابطه آداب و سنن با اخلاق در روایات اسلامی 169
- اشاره 172
- 6- رابطه عمل و اخلاق 172
- چگونگی تأثیر «عمل» در «اخلاق» در روایات اسلامی 182
- اشاره 184
- 7- رابطه «اخلاق» و «تغذیه» 184
- رابطه تغذیه و اخلاق در روایات اسلامی 186
- صفات اخلاقی و اعمال اخلاقی 192
- اشاره 194
- اشاره 194
- فصل دوازدهم: گامهای عملی به سوی تهذیب اخلاقی 194
- گام اوّل: توبه 194
- 1- حقیقت توبه 196
- 2- وجوب توبه 197
- 3- عمومیّت توبه 200
- 4- ارکان توبه 205
- 5- قبولی توبه عقلی است یا نقلی؟ 211
- 6- تبعیض در توبه 214
- 7- دوام توبه 215
- 8- مراتب توبه 218
- 9- آثار و برکات توبه 220
- گام دوم: مشارطه 223
- گام سوم: مراقبه 226
- اشاره 230
- گام چهارم: محاسبه 230
- 2- آثار محاسبه نفس چیست؟ 235
- گام پنجم: معاتبه و معاقبه 237
- «نیّت» و «اخلاص نیّت» 243
- اشاره 243
- اخلاص 246
- اخلاص در روایات اسلامی 250
- حقیقت اخلاص 252
- موانع اخلاص 254
- آثار اخلاص 256
- ریا کاری 257
- اشاره 257
- ریا در روایات اسلامی 263
- فلسفه تحریم ریا 266
- نشانه های ریاکاران 267
- طریق درمان ریا 270
- آیا نشاط در عبادت منافات با اخلاص دارد؟ 272
- تفاوت ریا و سمعه؟ 273
- اشاره 275
- سکوت و اصلاح زبان 275
- سکوت در آیات قرآن مجید 275
- سکوت در روایات اسلامی 278
- رفع یک اشتباه 281
- اشاره 284
- اصلاح زبان 284
- رابطه زبان با فکر و اخلاق 289
- آفات الِلّسان (خطرات زبان) 293
- اشاره 295
- 1- توجّه جدّی به خطرات زبان! 295
- اصول کلّی برای دفع خطرات زبان 295
- 2- سکوت 296
- 3- حفظ زبان 297
- اشاره 299
- خودشناسی و خداشناسی 299
- 1- رابطه خود شناسی و تهذیب نفس 299
- 2- خود شناسی در روایات اسلامی 302
- 3- خود شناسی وسیله خداشناسی است 303
- 4- تفسیرهای هفتگانه برای حدیث مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ 305
- 5- موانع خودشناسی 309
- عبادت و نیایش روح را پرورش می دهد 312
- اشاره 312
- تأثیر عبادات در پالایش روح، در روایات اسلامی 320
- یاد خدا و پرورش روح 324
- اشاره 324
- ذکر خدا چگونه است؟ 330
- رابطه یاد خدا با تهذیب نفوس در احادیث اسلامی 334
- 1- حقیقت ذکر چیست؟ 337
- 2- مراتب ذکر 338
- 3- موانع ذکر 340
- اشاره 342
- فصل سیزدهم: اسوه ها و الگوها 342
- تولّی و تبرّی در روایات اسلامی 352
- داستان موسی و خضر 359
- فصل چهاردهم: چهره دیگر ولایت و تأثیر آن در تهذیب نفوس! 363
- اشاره 363
- سخنی از علّامه شهید مطهّری 369
- سوءِ استفاده ها 371
استاد خصوصی لازم است بطوری که اگر نباشد برنامه تربیت و پرورش اخلاق و تقوا و ادامه سیر و سلوک مختل گردد، چه بسیارند کسانی که با استفاده از آیات قرآن و روایات اسلامی و کلمات بزرگان در کتب اخلاقی و التزام عملی به آنها، این راه را پیموده و به مقامات والایی رسیده اند، هر چند نمی توان انکار کرد که وجود استاد خصوصی و مدد گرفتن از انفاس قدسیّه نیکان و پاکان وسیله خوبی برای نیل کمال و طیّ طریق در کوتاهترین مدّت و حلّ مشکلات اخلاقی می باشد.
در نهج البلاغه نیز آمده است: «ایُّهَا النَّاسُ اسْتَصْبِحُوا مِنْ شُعْلَهِ مِصْباحٍ واعِظٍ مُتَّعِظٍ؛ ای مردم چراغ دل را از شعله گفتار واعظی با عمل، روشن سازید!» «1»
ولی متأسّفانه در بسیاری از این موارد نتیجه معکوس حاصل شده است، و افرادی به عناوین مختلف، خود را به عنوان مربّی اخلاق و استاد مقام ارشاد قلمداد کرده، در حالی که
از رهزنان این راه بوده اند و افراد پاکدل و حق طلب را به راه تصوّف یا طرق انحرافی دیگر، و یا خدای نکرده به مفاسد اخلاقی ننگین کشانیده اند؛ به همین دلیل، ما به تمام پویندگان این راه هشدار می دهیم که اگر می خواهند استادی برای مسائل اخلاقی انتخاب کنند بسیار با احتیاط گام بردارند و در این انتخاب سختگیر و دقیق باشند و هرگز به ظواهر عمل نکنند و به سوابق اشخاص، خوب بنگرند و با مشورت با آگاهان دست به چنین انتخابی بزنند تا به مقصود خود نائل گردند.
نقش واعظ درون
درباره واعظ برون به اندازه کافی صحبت شد، اکنون سخن از واعظ درون است؛ از بعضی از روایات اسلامی استفاده می شود که وجدان بیدار که از آن به واعظ درون تعبیر می شود، نقش مهمّی در پیمودن راه تکامل اخلاقی و تقوا دارد، بلکه بدون آن پیمودن این راه مشکل است.
در حدیثی از امام علیّ بن الحسین علیه السلام آمده است که فرمود: «ابْنَ آدَمَ انَّکَ لاتَزالُ
__________________________________________________
(1). نهج البلاغه، خطبه 105.