- پیشگفتار 1
- فصل اول: اهمّیّت بحثهای اخلاقی 3
- اشاره 3
- اشاره 8
- اهمّیّت اخلاق در روایات اسلامی 8
- نکته ها: 9
- 1- تعریف علم اخلاق 9
- 2- رابطه اخلاق و فلسفه 11
- 4- رابطه «علم» و «اخلاق» 13
- 3- رابطه اخلاق و عرفان 13
- اشاره 16
- 5- آیا اخلاق قابل تغییر است؟ 16
- آیات و روایات دلیل بر قابلیّت تغییر اخلاق است 19
- 6- تاریخچه علم اخلاق 23
- دلائل طرفداران عدم تغییر اخلاق 23
- پاسخ 23
- فصل دوم: نقش اخلاق در زندگی و تمدّن انسانها 29
- اشاره 29
- رابطه زندگی مادّی با مسائل اخلاقی در روایات اسلامی 42
- اشاره 45
- فصل سوم: مکتبهای اخلاقی 45
- 2- اخلاق مادّیگری 46
- 1- اخلاق در مکتب خداپرستان 46
- 5- اخلاق از دیدگاه وجدان گرایان 47
- 4- اخلاق در مکتب غیرگرایان! 47
- 3- اخلاق از دیدگاه فلاسفه عقلی 47
- 1- اخلاق و نسبیّت 49
- نکته ها 49
- اشاره 49
- اسلام نسبی بودن اخلاق را نفی می کند 50
- 2- تأثیر متقابل «اخلاق» و «رفتار» 54
- اشاره 54
- تأثیر متقابل اخلاق و عمل در احادیث اسلامی 57
- 3- اخلاق فردی و اجتماعی 59
- اشاره 61
- 1- پشتوانه سودجویی- 61
- فصل چهارم: پشتوانه های اخلاق 61
- 2- پشتوانه عقلی- 63
- 3- پشتوانه شخصیّت- 64
- 4- پشتوانه الهی 65
- نکته 72
- فصل پنجم: اخلاق و آزادی 73
- اشاره 73
- اعتقاد به جبر و مسائل ضدّ اخلاقی 77
- اشاره 81
- فصل پنجم: اصول مسائل اخلاقی در قرآن 81
- نقد و بررسی 83
- بازگشت به اصول اخلاقی در قرآن 85
- اصول اخلاق اسلامی در روایات 89
- فصل هفتم: پیوند مسائل اخلاقی با یکدیگر 98
- فصل هشتم: از کجا شروع کنیم؟ 101
- اشاره 101
- 1- سه دیدگاه در برخورد با مسائل اخلاقی 102
- دیدگاه اوّل، دیدگاهی است که می گوید: تهذیب نفس نوعی جهاد و مبارزه با دشمنان درونی است، که در کمین انسانها هستند. 102
- دیدگاه دوم، دیدگاه طبّ روحانی است. 104
- دیدگاه سوم، دیدگاه سیر و سلوک است. 108
- اشاره 112
- فصل نهم: روشهای مختلف ارباب سیر و سلوک 112
- 1- سیر و سلوک منسوب به «بحر العلوم» 112
- اشاره 112
- چگونگی سیر و سلوک در این روش 114
- 2- روش مرحوم ملکی تبریزی: 117
- 3- روش دیگر 119
- اشاره 119
- خلاصه و جمع بندی مکتبهای سیر و سلوک 121
- فصل دهم: آیا در هر مرحله استاد و راهنما لازم است؟ 124
- اشاره 124
- نقش واعظ درون 126
- اشاره 128
- فصل یازدهم: آمادگیهای لازم برای پرورش فضائل اخلاقی 128
- 1- پاک بودن محیط 128
- 2- نقش معاشران و دوستان 134
- اشاره 134
- نقش معاشران در روایات اسلامی 139
- تأثیر معاشرت در تحلیلهای منطقی 141
- اشاره 143
- 3- تأثیر تربیت خانوادگی و وراثت در اخلاق 143
- رابطه اخلاق و تربیت خانوادگی در احادیث اسلامی 150
- اشاره 154
- 4- تأثیر علم و آگاهی در تربیت 154
- 1- جهل سرچشمه فساد و انحراف است! 155
- 2- جهل سبب بی بندوباری جنسی است! 155
- 3- جهل یکی از عوامل حسادت است! 155
- 6- رابطه سوء ظن و بدبینی با جهل: 156
- 5- رابطه جهل و بهانه جوئی: 156
- 7- بی ادبی از جهل سرچشمه می گیرد! 156
- 4- جهل سرچشمه تعصّب و لجاجت است! 156
- 9- صبر و شکیبایی از آگاهی سرچشمه می گیرد! 157
- 8- دوزخیان جاهلانند! 157
- 10- نفاق و پراکندگی از جهل سرچشمه می گیرد! 158
- رابطه «علم» و «اخلاق» در احادیث اسلامی 159
- اشاره 164
- 5- تأثیر فرهنگ جامعه در پرورش فضائل و رذائل 164
- رابطه آداب و سنن با اخلاق در روایات اسلامی 169
- 6- رابطه عمل و اخلاق 172
- اشاره 172
- چگونگی تأثیر «عمل» در «اخلاق» در روایات اسلامی 182
- 7- رابطه «اخلاق» و «تغذیه» 184
- اشاره 184
- رابطه تغذیه و اخلاق در روایات اسلامی 186
- صفات اخلاقی و اعمال اخلاقی 192
- گام اوّل: توبه 194
- اشاره 194
- اشاره 194
- فصل دوازدهم: گامهای عملی به سوی تهذیب اخلاقی 194
- 1- حقیقت توبه 196
- 2- وجوب توبه 197
- 3- عمومیّت توبه 200
- 4- ارکان توبه 205
- 5- قبولی توبه عقلی است یا نقلی؟ 211
- 6- تبعیض در توبه 214
- 7- دوام توبه 215
- 8- مراتب توبه 218
- 9- آثار و برکات توبه 220
- گام دوم: مشارطه 223
- گام سوم: مراقبه 226
- گام چهارم: محاسبه 230
- اشاره 230
- 2- آثار محاسبه نفس چیست؟ 235
- گام پنجم: معاتبه و معاقبه 237
- اشاره 243
- «نیّت» و «اخلاص نیّت» 243
- اخلاص 246
- اخلاص در روایات اسلامی 250
- حقیقت اخلاص 252
- موانع اخلاص 254
- آثار اخلاص 256
- ریا کاری 257
- اشاره 257
- ریا در روایات اسلامی 263
- فلسفه تحریم ریا 266
- نشانه های ریاکاران 267
- طریق درمان ریا 270
- آیا نشاط در عبادت منافات با اخلاص دارد؟ 272
- تفاوت ریا و سمعه؟ 273
- سکوت و اصلاح زبان 275
- سکوت در آیات قرآن مجید 275
- اشاره 275
- سکوت در روایات اسلامی 278
- رفع یک اشتباه 281
- اشاره 284
- اصلاح زبان 284
- رابطه زبان با فکر و اخلاق 289
- آفات الِلّسان (خطرات زبان) 293
- اشاره 295
- اصول کلّی برای دفع خطرات زبان 295
- 1- توجّه جدّی به خطرات زبان! 295
- 2- سکوت 296
- 3- حفظ زبان 297
- خودشناسی و خداشناسی 299
- اشاره 299
- 1- رابطه خود شناسی و تهذیب نفس 299
- 2- خود شناسی در روایات اسلامی 302
- 3- خود شناسی وسیله خداشناسی است 303
- 4- تفسیرهای هفتگانه برای حدیث مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ 305
- 5- موانع خودشناسی 309
- اشاره 312
- عبادت و نیایش روح را پرورش می دهد 312
- تأثیر عبادات در پالایش روح، در روایات اسلامی 320
- یاد خدا و پرورش روح 324
- اشاره 324
- ذکر خدا چگونه است؟ 330
- رابطه یاد خدا با تهذیب نفوس در احادیث اسلامی 334
- 1- حقیقت ذکر چیست؟ 337
- 2- مراتب ذکر 338
- 3- موانع ذکر 340
- اشاره 342
- فصل سیزدهم: اسوه ها و الگوها 342
- تولّی و تبرّی در روایات اسلامی 352
- داستان موسی و خضر 359
- اشاره 363
- فصل چهاردهم: چهره دیگر ولایت و تأثیر آن در تهذیب نفوس! 363
- سخنی از علّامه شهید مطهّری 369
- سوءِ استفاده ها 371
و درباره گروهی از اهل کتاب می فرماید: «وَیَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ؛ آنها بر خدا دروغ می بندند در حالی که می دانند.» (سوره آل عمران، آیه 75).
شبیه همین معنی در چند آیه بعد از آن نیز آمده است (سوره آل عمران، آیه 78).
علم و آگاهی در این آیه ممکن است اشاره به آگاهی بر موضوع دروغ باشد، ولی باز هم شاهد مدّعای ما است، چرا که حکم عقل و شرع درباره دروغ و زشتی آن، چیزی نیست که بر کسی مکتوم باشد.
تجربیّات روزمرّه نیز این واقعیّت را نشان می دهد که آگاهی بر زیانهای اخلاق رذیله در بسیاری از موارد می تواند باز دارنده باشد، و در عین حال موارد زیادی هم دیده می شود که افراد آگاه، دست به اعمال سوء زده، و اخلاق رذیله را برای خود ترجیح می دهند. و به این ترتیب، مکتب واسطه در اینجا با واقعیّتها منطبق تر است. (دقّت کنید)
***
5- آیا اخلاق قابل تغییر است؟
اشاره
سرنوشت علم اخلاق و تمام بحثهای اخلاقی و تربیتی به این مسأله بستگی دارد، زیرا اگر اخلاق قابل تغییر نباشد نه تنها علم اخلاق بیهوده خواهد بود، بلکه تمام برنامه های تربیتی انبیا و کتابهای آسمانی لغو خواهد شد؛ تعزیرات و تمام مجازاتهای بازدارنده نیز بی معنی خواهد بود.
بنابراین، وجود آن همه برنامه های اخلاقی و تربیتی در تعالیم انبیاء و کتب آسمانی و نیز وجود برنامه های تربیتی در تمام جهان بشریّت، و همچنین مجازاتهای بازدارنده در همه مکاتب جزائی، بهترین دلیل بر این است که قابلیّت تغییر اخلاق، و روشهای اخلاقی، نه تنها از سوی
تمام پیامبران که از سوی همه عقلای جهان پذیرفته شده است.
امّا با این همه، عجیب است که فلاسفه و علمای اخلاق بحثهای فراوانی درباره این که «آیا اخلاق قابل تغییر است یا نه؟» مطرح کرده اند!
بعضی می گویند: اخلاق قابل تغییر نیست! و آنها که بدگوهرند و طینتی ناپاک دارند عوض نمی شوند، و به فرض که تغییر یابند، سطحی و ناپایدار است و بزودی به حال اوّل