- پیشگفتار 1
- اشاره 3
- فصل اول: اهمّیّت بحثهای اخلاقی 3
- اهمّیّت اخلاق در روایات اسلامی 8
- اشاره 8
- نکته ها: 9
- 1- تعریف علم اخلاق 9
- 2- رابطه اخلاق و فلسفه 11
- 4- رابطه «علم» و «اخلاق» 13
- 3- رابطه اخلاق و عرفان 13
- 5- آیا اخلاق قابل تغییر است؟ 16
- اشاره 16
- آیات و روایات دلیل بر قابلیّت تغییر اخلاق است 19
- 6- تاریخچه علم اخلاق 23
- دلائل طرفداران عدم تغییر اخلاق 23
- پاسخ 23
- فصل دوم: نقش اخلاق در زندگی و تمدّن انسانها 29
- اشاره 29
- رابطه زندگی مادّی با مسائل اخلاقی در روایات اسلامی 42
- فصل سوم: مکتبهای اخلاقی 45
- اشاره 45
- 2- اخلاق مادّیگری 46
- 1- اخلاق در مکتب خداپرستان 46
- 4- اخلاق در مکتب غیرگرایان! 47
- 3- اخلاق از دیدگاه فلاسفه عقلی 47
- 5- اخلاق از دیدگاه وجدان گرایان 47
- 1- اخلاق و نسبیّت 49
- اشاره 49
- نکته ها 49
- اسلام نسبی بودن اخلاق را نفی می کند 50
- 2- تأثیر متقابل «اخلاق» و «رفتار» 54
- اشاره 54
- تأثیر متقابل اخلاق و عمل در احادیث اسلامی 57
- 3- اخلاق فردی و اجتماعی 59
- اشاره 61
- فصل چهارم: پشتوانه های اخلاق 61
- 1- پشتوانه سودجویی- 61
- 2- پشتوانه عقلی- 63
- 3- پشتوانه شخصیّت- 64
- 4- پشتوانه الهی 65
- نکته 72
- فصل پنجم: اخلاق و آزادی 73
- اشاره 73
- اعتقاد به جبر و مسائل ضدّ اخلاقی 77
- فصل پنجم: اصول مسائل اخلاقی در قرآن 81
- اشاره 81
- نقد و بررسی 83
- بازگشت به اصول اخلاقی در قرآن 85
- اصول اخلاق اسلامی در روایات 89
- فصل هفتم: پیوند مسائل اخلاقی با یکدیگر 98
- فصل هشتم: از کجا شروع کنیم؟ 101
- اشاره 101
- 1- سه دیدگاه در برخورد با مسائل اخلاقی 102
- دیدگاه اوّل، دیدگاهی است که می گوید: تهذیب نفس نوعی جهاد و مبارزه با دشمنان درونی است، که در کمین انسانها هستند. 102
- دیدگاه دوم، دیدگاه طبّ روحانی است. 104
- دیدگاه سوم، دیدگاه سیر و سلوک است. 108
- اشاره 112
- اشاره 112
- فصل نهم: روشهای مختلف ارباب سیر و سلوک 112
- 1- سیر و سلوک منسوب به «بحر العلوم» 112
- چگونگی سیر و سلوک در این روش 114
- 2- روش مرحوم ملکی تبریزی: 117
- اشاره 119
- 3- روش دیگر 119
- خلاصه و جمع بندی مکتبهای سیر و سلوک 121
- اشاره 124
- فصل دهم: آیا در هر مرحله استاد و راهنما لازم است؟ 124
- نقش واعظ درون 126
- اشاره 128
- 1- پاک بودن محیط 128
- فصل یازدهم: آمادگیهای لازم برای پرورش فضائل اخلاقی 128
- اشاره 134
- 2- نقش معاشران و دوستان 134
- نقش معاشران در روایات اسلامی 139
- تأثیر معاشرت در تحلیلهای منطقی 141
- اشاره 143
- 3- تأثیر تربیت خانوادگی و وراثت در اخلاق 143
- رابطه اخلاق و تربیت خانوادگی در احادیث اسلامی 150
- اشاره 154
- 4- تأثیر علم و آگاهی در تربیت 154
- 1- جهل سرچشمه فساد و انحراف است! 155
- 3- جهل یکی از عوامل حسادت است! 155
- 2- جهل سبب بی بندوباری جنسی است! 155
- 7- بی ادبی از جهل سرچشمه می گیرد! 156
- 6- رابطه سوء ظن و بدبینی با جهل: 156
- 4- جهل سرچشمه تعصّب و لجاجت است! 156
- 5- رابطه جهل و بهانه جوئی: 156
- 8- دوزخیان جاهلانند! 157
- 9- صبر و شکیبایی از آگاهی سرچشمه می گیرد! 157
- 10- نفاق و پراکندگی از جهل سرچشمه می گیرد! 158
- رابطه «علم» و «اخلاق» در احادیث اسلامی 159
- اشاره 164
- 5- تأثیر فرهنگ جامعه در پرورش فضائل و رذائل 164
- رابطه آداب و سنن با اخلاق در روایات اسلامی 169
- اشاره 172
- 6- رابطه عمل و اخلاق 172
- چگونگی تأثیر «عمل» در «اخلاق» در روایات اسلامی 182
- 7- رابطه «اخلاق» و «تغذیه» 184
- اشاره 184
- رابطه تغذیه و اخلاق در روایات اسلامی 186
- صفات اخلاقی و اعمال اخلاقی 192
- اشاره 194
- اشاره 194
- فصل دوازدهم: گامهای عملی به سوی تهذیب اخلاقی 194
- گام اوّل: توبه 194
- 1- حقیقت توبه 196
- 2- وجوب توبه 197
- 3- عمومیّت توبه 200
- 4- ارکان توبه 205
- 5- قبولی توبه عقلی است یا نقلی؟ 211
- 6- تبعیض در توبه 214
- 7- دوام توبه 215
- 8- مراتب توبه 218
- 9- آثار و برکات توبه 220
- گام دوم: مشارطه 223
- گام سوم: مراقبه 226
- گام چهارم: محاسبه 230
- اشاره 230
- 2- آثار محاسبه نفس چیست؟ 235
- گام پنجم: معاتبه و معاقبه 237
- «نیّت» و «اخلاص نیّت» 243
- اشاره 243
- اخلاص 246
- اخلاص در روایات اسلامی 250
- حقیقت اخلاص 252
- موانع اخلاص 254
- آثار اخلاص 256
- اشاره 257
- ریا کاری 257
- ریا در روایات اسلامی 263
- فلسفه تحریم ریا 266
- نشانه های ریاکاران 267
- طریق درمان ریا 270
- آیا نشاط در عبادت منافات با اخلاص دارد؟ 272
- تفاوت ریا و سمعه؟ 273
- سکوت و اصلاح زبان 275
- سکوت در آیات قرآن مجید 275
- اشاره 275
- سکوت در روایات اسلامی 278
- رفع یک اشتباه 281
- اصلاح زبان 284
- اشاره 284
- رابطه زبان با فکر و اخلاق 289
- آفات الِلّسان (خطرات زبان) 293
- اصول کلّی برای دفع خطرات زبان 295
- اشاره 295
- 1- توجّه جدّی به خطرات زبان! 295
- 2- سکوت 296
- 3- حفظ زبان 297
- اشاره 299
- خودشناسی و خداشناسی 299
- 1- رابطه خود شناسی و تهذیب نفس 299
- 2- خود شناسی در روایات اسلامی 302
- 3- خود شناسی وسیله خداشناسی است 303
- 4- تفسیرهای هفتگانه برای حدیث مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ 305
- 5- موانع خودشناسی 309
- اشاره 312
- عبادت و نیایش روح را پرورش می دهد 312
- تأثیر عبادات در پالایش روح، در روایات اسلامی 320
- اشاره 324
- یاد خدا و پرورش روح 324
- ذکر خدا چگونه است؟ 330
- رابطه یاد خدا با تهذیب نفوس در احادیث اسلامی 334
- 1- حقیقت ذکر چیست؟ 337
- 2- مراتب ذکر 338
- 3- موانع ذکر 340
- اشاره 342
- فصل سیزدهم: اسوه ها و الگوها 342
- تولّی و تبرّی در روایات اسلامی 352
- داستان موسی و خضر 359
- فصل چهاردهم: چهره دیگر ولایت و تأثیر آن در تهذیب نفوس! 363
- اشاره 363
- سخنی از علّامه شهید مطهّری 369
- سوءِ استفاده ها 371
لَعْنَهَ اللَّهِ وَ الْمَلائِکهِ وَ النَّاسِ اجْمَعیْنَ ... الَّا الَّذینَ تابُوْا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ اصْلَحُوْا فَانَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ؛ کیفر آنها این است که لعن خداوند و فرشتگان و مردم، همگی بر آنها است ...
مگر کسانی که پس از آن توبه کنند، و اصلاح نمایند، خداوند آمرزنده و بخشنده است.» (سوره آل عمران، آیات 87 و 89).
و در مورد محاربین و کسانی که باعث تباهی جامعه می شوند بعد از ذکر مجازات شدید آنها
می فرماید: «الَّا الَّذینَ تابُوْا مِنْ قَبْلِ انْ تَقْدِرُوْا عَلَیْهِمْ فَاعْلَمُوْا انَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ؛ مگر کسانی که پیش از دست یافتن شما به آنان توبه کنند، پس بدانید (خدا توبه آنها را می پذیرد) خداوند آمرزنده و مهربان است.» (سوره مائده، آیه 34).
و در مورد کسانی که مرتکب عمل شنیع منافی عفت می شوند، بعد از ذکر مجازات آنها، می فرماید: «فَانْ تابا وَ اصْلَحا فَاعْرِضُوْا عَنْهُما انَّ اللَّهَ کانَ تَوَّاباً رَحیماً؛ و اگر توبه کنند و اصلاح نمایند، از آنها در گذرید، زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است.» (سوره نساء، آیه 16).
و در جای دیگر بعد از اشاره به گناهانی همچون شرک، قتل نفس و زنا، و بیان مجازات سنگین آنها، می فرماید: «الَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَاولئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ؛ مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را مبدّل به حسنات می کند.» (سوره فرقان، آیه 70)
گرچه قسمتی از این آیات درباره مجازاتهای دنیوی و بخشودگی آنها به وسیله توبه است، ولی پیداست که از این نظر تفاوتی وجود ندارد؛ اگر توبه در مجازاتهای دنیوی قبول شود، به یقین در مورد مجازاتهای اخروی نیز پذیرفته خواهد شد.
کوتاه سخن این که: جدا سازی گناهان در توبه به خاطر جهات مختلف (تفاوت میزان آگاهیها، تفاوت انگیزه ها و تفاوت قبح و زشتی گناهان) مانعی ندارد، ولی بی شک توبه کامل توبه ای است که از همه گناهان صورت گیرد و تبعیضی در آن وجود نداشته باشد.
7- دوام توبه
توبه باید پابرجا و دائم بوده باشد؛ از یک سو، هر زمان خطایی از انسان بر اثر وسوسه های «نفس
اماره» سربزند، باید بلافاصله به سراغ توبه رود، و در مرحله