- پیشگفتار 1
- فصل اول: اهمّیّت بحثهای اخلاقی 3
- اشاره 3
- اهمّیّت اخلاق در روایات اسلامی 8
- اشاره 8
- 1- تعریف علم اخلاق 9
- نکته ها: 9
- 2- رابطه اخلاق و فلسفه 11
- 3- رابطه اخلاق و عرفان 13
- 4- رابطه «علم» و «اخلاق» 13
- اشاره 16
- 5- آیا اخلاق قابل تغییر است؟ 16
- آیات و روایات دلیل بر قابلیّت تغییر اخلاق است 19
- دلائل طرفداران عدم تغییر اخلاق 23
- 6- تاریخچه علم اخلاق 23
- پاسخ 23
- فصل دوم: نقش اخلاق در زندگی و تمدّن انسانها 29
- اشاره 29
- رابطه زندگی مادّی با مسائل اخلاقی در روایات اسلامی 42
- اشاره 45
- فصل سوم: مکتبهای اخلاقی 45
- 2- اخلاق مادّیگری 46
- 1- اخلاق در مکتب خداپرستان 46
- 5- اخلاق از دیدگاه وجدان گرایان 47
- 3- اخلاق از دیدگاه فلاسفه عقلی 47
- 4- اخلاق در مکتب غیرگرایان! 47
- 1- اخلاق و نسبیّت 49
- اشاره 49
- نکته ها 49
- اسلام نسبی بودن اخلاق را نفی می کند 50
- اشاره 54
- 2- تأثیر متقابل «اخلاق» و «رفتار» 54
- تأثیر متقابل اخلاق و عمل در احادیث اسلامی 57
- 3- اخلاق فردی و اجتماعی 59
- اشاره 61
- 1- پشتوانه سودجویی- 61
- فصل چهارم: پشتوانه های اخلاق 61
- 2- پشتوانه عقلی- 63
- 3- پشتوانه شخصیّت- 64
- 4- پشتوانه الهی 65
- نکته 72
- فصل پنجم: اخلاق و آزادی 73
- اشاره 73
- اعتقاد به جبر و مسائل ضدّ اخلاقی 77
- فصل پنجم: اصول مسائل اخلاقی در قرآن 81
- اشاره 81
- نقد و بررسی 83
- بازگشت به اصول اخلاقی در قرآن 85
- اصول اخلاق اسلامی در روایات 89
- فصل هفتم: پیوند مسائل اخلاقی با یکدیگر 98
- اشاره 101
- فصل هشتم: از کجا شروع کنیم؟ 101
- دیدگاه اوّل، دیدگاهی است که می گوید: تهذیب نفس نوعی جهاد و مبارزه با دشمنان درونی است، که در کمین انسانها هستند. 102
- 1- سه دیدگاه در برخورد با مسائل اخلاقی 102
- دیدگاه دوم، دیدگاه طبّ روحانی است. 104
- دیدگاه سوم، دیدگاه سیر و سلوک است. 108
- فصل نهم: روشهای مختلف ارباب سیر و سلوک 112
- اشاره 112
- اشاره 112
- 1- سیر و سلوک منسوب به «بحر العلوم» 112
- چگونگی سیر و سلوک در این روش 114
- 2- روش مرحوم ملکی تبریزی: 117
- 3- روش دیگر 119
- اشاره 119
- خلاصه و جمع بندی مکتبهای سیر و سلوک 121
- فصل دهم: آیا در هر مرحله استاد و راهنما لازم است؟ 124
- اشاره 124
- نقش واعظ درون 126
- فصل یازدهم: آمادگیهای لازم برای پرورش فضائل اخلاقی 128
- 1- پاک بودن محیط 128
- اشاره 128
- اشاره 134
- 2- نقش معاشران و دوستان 134
- نقش معاشران در روایات اسلامی 139
- تأثیر معاشرت در تحلیلهای منطقی 141
- اشاره 143
- 3- تأثیر تربیت خانوادگی و وراثت در اخلاق 143
- رابطه اخلاق و تربیت خانوادگی در احادیث اسلامی 150
- 4- تأثیر علم و آگاهی در تربیت 154
- اشاره 154
- 1- جهل سرچشمه فساد و انحراف است! 155
- 2- جهل سبب بی بندوباری جنسی است! 155
- 3- جهل یکی از عوامل حسادت است! 155
- 5- رابطه جهل و بهانه جوئی: 156
- 6- رابطه سوء ظن و بدبینی با جهل: 156
- 4- جهل سرچشمه تعصّب و لجاجت است! 156
- 7- بی ادبی از جهل سرچشمه می گیرد! 156
- 8- دوزخیان جاهلانند! 157
- 9- صبر و شکیبایی از آگاهی سرچشمه می گیرد! 157
- 10- نفاق و پراکندگی از جهل سرچشمه می گیرد! 158
- رابطه «علم» و «اخلاق» در احادیث اسلامی 159
- 5- تأثیر فرهنگ جامعه در پرورش فضائل و رذائل 164
- اشاره 164
- رابطه آداب و سنن با اخلاق در روایات اسلامی 169
- اشاره 172
- 6- رابطه عمل و اخلاق 172
- چگونگی تأثیر «عمل» در «اخلاق» در روایات اسلامی 182
- 7- رابطه «اخلاق» و «تغذیه» 184
- اشاره 184
- رابطه تغذیه و اخلاق در روایات اسلامی 186
- صفات اخلاقی و اعمال اخلاقی 192
- اشاره 194
- گام اوّل: توبه 194
- اشاره 194
- فصل دوازدهم: گامهای عملی به سوی تهذیب اخلاقی 194
- 1- حقیقت توبه 196
- 2- وجوب توبه 197
- 3- عمومیّت توبه 200
- 4- ارکان توبه 205
- 5- قبولی توبه عقلی است یا نقلی؟ 211
- 6- تبعیض در توبه 214
- 7- دوام توبه 215
- 8- مراتب توبه 218
- 9- آثار و برکات توبه 220
- گام دوم: مشارطه 223
- گام سوم: مراقبه 226
- گام چهارم: محاسبه 230
- اشاره 230
- 2- آثار محاسبه نفس چیست؟ 235
- گام پنجم: معاتبه و معاقبه 237
- «نیّت» و «اخلاص نیّت» 243
- اشاره 243
- اخلاص 246
- اخلاص در روایات اسلامی 250
- حقیقت اخلاص 252
- موانع اخلاص 254
- آثار اخلاص 256
- ریا کاری 257
- اشاره 257
- ریا در روایات اسلامی 263
- فلسفه تحریم ریا 266
- نشانه های ریاکاران 267
- طریق درمان ریا 270
- آیا نشاط در عبادت منافات با اخلاص دارد؟ 272
- تفاوت ریا و سمعه؟ 273
- اشاره 275
- سکوت و اصلاح زبان 275
- سکوت در آیات قرآن مجید 275
- سکوت در روایات اسلامی 278
- رفع یک اشتباه 281
- اشاره 284
- اصلاح زبان 284
- رابطه زبان با فکر و اخلاق 289
- آفات الِلّسان (خطرات زبان) 293
- اشاره 295
- 1- توجّه جدّی به خطرات زبان! 295
- اصول کلّی برای دفع خطرات زبان 295
- 2- سکوت 296
- 3- حفظ زبان 297
- خودشناسی و خداشناسی 299
- 1- رابطه خود شناسی و تهذیب نفس 299
- اشاره 299
- 2- خود شناسی در روایات اسلامی 302
- 3- خود شناسی وسیله خداشناسی است 303
- 4- تفسیرهای هفتگانه برای حدیث مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ 305
- 5- موانع خودشناسی 309
- اشاره 312
- عبادت و نیایش روح را پرورش می دهد 312
- تأثیر عبادات در پالایش روح، در روایات اسلامی 320
- اشاره 324
- یاد خدا و پرورش روح 324
- ذکر خدا چگونه است؟ 330
- رابطه یاد خدا با تهذیب نفوس در احادیث اسلامی 334
- 1- حقیقت ذکر چیست؟ 337
- 2- مراتب ذکر 338
- 3- موانع ذکر 340
- اشاره 342
- فصل سیزدهم: اسوه ها و الگوها 342
- تولّی و تبرّی در روایات اسلامی 352
- داستان موسی و خضر 359
- فصل چهاردهم: چهره دیگر ولایت و تأثیر آن در تهذیب نفوس! 363
- اشاره 363
- سخنی از علّامه شهید مطهّری 369
- سوءِ استفاده ها 371
و هر قدر بیشتر سکوت کند سلامت او بیشتر خواهد بود.
اضافه بر این، ممارست بر سکوت سبب می شود که انسان زبانش را در اختیار خود بگیرد، و از طغیان و سرکشی آن بکاهد و به این ترتیب به جائی می رسد که جز حق نگوید و جز به رضای خداوند سخن نراند.
باید توجّه داشت که مراد از سکوت، سکوت مطلق نیست- زیرا بسیاری از مسائل مهمّ زندگی اعم از معنوی و مادّی و اطاعات و عبادات و نشر علوم و فضائل و اصلاح در میان مردم، از طریق
سخن گفتن است- بلکه منظور از قِلّهُ الکلام (کم سخن گفتن) یا به تعبیر دیگر، خاموشی، در برابر سخنان فساد انگیز یا مشکوک و بی محتوا و مانند آن است.
به همین دلیل، در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السلام می خوانیم:
مَنْ کَثُرَ کَلامُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ، وَ مَنْ کَثُر خَطَؤُهُ قَلَّ حَیاؤُهُ، وَ مَنْ قَلَّ حَیاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ، وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ ماتَ قَلْبُهُ، وَ مَنْ ماتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ؛ کسی که سخن بسیار بگوید خطا و لغزش او فراوان می شود؛ و کسی که خطا و لغزشش فراوان گردد، حیاء او کم می شود؛ و کسی که حیائش کم شود، پرهیزگاری اش کم می شود؛ و کسی که ورعش کم شود، قلبش می میرد؛ و کسی که قلبش بمیرد، داخل آتش دوزخ می شود!» «1»
همین مضمون با تعبیر فشرده تری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز نقل شده است «2».
در حدیث دیگری از همان امام بزرگوار می خوانیم: «الْکَلامُ کَالدَّواءِ قَلیلُهُ یَنْفَعُ وَ کَثِیرُهُ قاتِلٌ؛ سخن مانند دارو است، اندکش مفید و کثیرش قاتل است!» «3»
3- حفظ زبان
(نخست اندیشه کردن سپس گفتار)
اگر انسان پیش از آن که شروع به سخن گفتن کند در محتوا و انگیزه و نتیجه سخنان خود کمی بیندیشد، بسیاری از لغزشهای زبان و گناهان، از او دور می شود. آری! بی مطالعه سخن گفتن است که انسان را در انواع گناهان که از این عضو مخصوص سرچشمه می گیرد، غوطه ور می سازد!
__________________________________________________
(1). نهج البلاغه، کلمات قصار، کلمه 349.
(2). محجّه البیضاء، جلد 5، صفحه 196.
(3). غرر الحکم، شماره 2182.