اخلاق در قرآن جلد 2 صفحه 260

اگر این مسئله را هم بشکافیم باز به همان مسئله یقین و ایمان قوی می رسیم، زیرا هر قدر ایمان قوی تر شود، ترس و جبن از انسان دورتر می گردد.

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که مطالعه پیامدهای توکّل و آثار مثبت آن و بررسی حالات متوکّلان علی اللَّه و تاریخچه زندگی آنان، روح توکّل را در

انسان قوی تر و این شجره طیّبه را در وجود او بارورتر می سازد.

4- درجات توکّل

از آنچه در بحث قبل آمد به خوبی روشن می شود که چرا بعضی توکّل قوی تر دارند و چرا بعضی مرتبه ضعیف تری از توکّل را دارا هستند، هنگامی که پذیرفتیم توکّل زاییده ایمان است، هر قدر ایمان به خدا و صفات پروردگار قوی تر گردد، به همان نسبت توکّل او بیشتر می شود، توکّل فوق العاده ابراهیم زاییده ایمان فوق العاده او بود و توکّل عجیب امیر مؤمنان علی علیه السلام در «لیله المبیت» (شبی که به جای پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید تا حضرتش مخفیانه از مکّه به مدینه مهاجرت کند) نیز زاییده ایمان آن حضرت بود، مؤمنانی را نیز می بینیم که در مراحل متوسّط یا پایین ایمانند و به همان نسبت بر خدا تکیه دارند.

کسی از امام علیّ بن موسی الرضا علیه السلام پرسید: آیه «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» مفهومش چیست؟ امام فرمود: «لِلتَّوَکُّلِ دَرَجَاتٌ؛ توکّل درجاتی دارد» سپس افزود: «مِنْهَا انْ تَثِقَ بِهِ فِی امْرِکَ کُلِّهِ فِی مَا فَعَلَ بِکَ فَمَا فَعَلَ بِکَ کُنْتَ رَاضِیاً وَ تَعْلَمَ انَّهُ لَمْ یَأْلُکَ خَیْراً وَ نَظَراً، وَ تَعْلَمَ انَّ الْحُکْمَ فِی ذَلِکَ لَهُ، فَتَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ بِتَفْویِضِ ذَلِکَ الِیْهِ؛ یکی از آنها این است که در تمام امورت، آنچه را در مورد تو انجام می دهد به او اعتماد کنی و راضی باشی، و بدانی خداوند در خیر و نظارت بر امور تو فروگذار نمی کند، و نیز بدانی که حاکمیّت در همه اینها از آن اوست، و کار خود را به او واگذاری و بر او توکّل کنی» «1» (البتّه آنچه در این روایت آمده

بالاترین درجه توکّل بر خداست و درجات دیگر با مقایسه با آن روشن می شود).