در محضر آیت الله العظمی بهجت صفحه 286

در آیه ی شریفه ی ان الصلوه تنهی عن الفحشا و المنکر و لذکر الله اکبر (749)؛ (نماز انسان را از کارهای زشت و ناپسند باز می دارد، و قطعا یاد خدا بزرگتر است.) جمله ی (تنهی عن الفحشا) اشاره به تخلیه، و عبارت (و لذکر الله اکبر) یعنی یاد کردن بنده از خدا، اشاره به تحلیه است. در روایت آمده است:

لذکر الله العبد اکبر من غیر ذکره [یا] من ذکر غیره. (750)

که مصدر اضافه به فاعل شده است یعنی: یاد کردن خدا از بنده، از غیر ذکر او، یا از ذکر غیر او بزرگتر است.

و در بعضی از روایات، ذکر الله (751) در مقابل ذکر الناس ذکر شده است، یعنی ذکر الله اکبر من ذکر الناس؛ (یاد خدا از یاد کردن مردم بزرگتر است.)

بنابراین، هر کس مردم را یاد کند و از آن ها بترسد و یا دوست داشته باشد و یا به سوی آن ها بگریزد و یا از آن ها فرار کند، به ی اد خدا نیست.

در نماز و عبادات عنایت به ذکر الله و توجه به خدا نیست، بلکه عنایت به عدم توجه به غیر شده که توجه به او است، زیرا اگر بنده توجه و ارتباطش را از غیر خدا قطع کند، ارتباطش با خدا قهری است.

ممکن است (و لذکر الله اکبر) اشاره به تعرض (752) آیات انفسی در (و فی انفسهم) (753) باشد، در مقابل

آیات آفاقی (فی الافاق) (754) برای استدلال به وجود غیبی واجب، هر چند وجود نفس هم از آیات آفاقی و از موجودات خارجی است، نظیر آفتاب، ماه، ابر، باران، کواکب، زمین و آسمان.

اگر (و لذکر الله اکبر) به معنای ذکر العبد لله باشد، (755) منظور ذکر قلبی است. و بهترین لفظی که در مقام لفظ حکایت از آن ذکر قلبی کند، از میان تمام اسمای حسنی لفظ جلاله ی الله است؛ بلکه به حسب لغت می شود گفت: ذکر الله از قبیل اضافه ی مصدر به مفعول است، و مذکور به ذکر، در آیه ذکر شده است، که لفظ جلاله ی الله حاکی از آن است.

600 وز یاد او چنان شدم که او شدم