دائره المعارف طهور: ادب و اخلاق صفحه 1771

من_اب_ع

سید رضا صدر- استقامت

کلی__د واژه ه__ا

فضایل اخلاقی صبر ایمان ترس طمع تاریخ اسلام

صبر در برابر انگیزه های گناه

در انسان به طور طبیعی، تمایلات و کشش هایی وجود دارد که او را به طرف کارهایی می کشاند و از کارهایی باز می دارد و در حقیقت، ابزاری است برای حرکت و تلاش انسان در دوران زندگی. این تمایلات را غریزه می نامند. خود دوستی، فرزند دوستی، مال دوستی، قدرت طلبی، تمایل جنسی و ده ها کشش و جاذبه ی دیگر، مثال های نمودار غریزه اند. اسلام درباره غرایز انسانی چه حکم می کند و در برابر آن برای انسان چگونه موضع گیری را لازم می شمرد؟ آیا بی قید و شرط باید به آنها تن داد و تسلیم آنها شد؟ یا باید ان را سرکوب و منکوب ساخت و با سرپوش ریاضت های دشوار، به کلی آن را از کار انداخت؟ هیچ یک از این دو شیده به نظر اسلام، علاج صحیح نیست.

اسلام از طرفی، غرایز بشری را به هیچ وجه نادیده نمی گیرد و آن را همچون واقعیتی غیر قابل اجتناب و حتی سودمند تصویب می کند و از طرف دیگر، راه طغیان و تجاوز و انحراف را بر آن می بندد و سرکشی یا کجروی غرایز را با تدابیر مؤثر و با پیشگیری های واقع بینانه در می شکند. در واقع همچنان که اصل وجود غرایز در انسان، وسیله ای برای ادامه حیات و بر آمدن نیازهای اساسی زندگی اوست، سرکشی و طغیان یا انحراف و کجروی آنها نیز موجبی برای نابودی و بدبختی و نابسامانی کار و بار او می باشد. همانطور که غریزه ی خود دوستی (حب نفس) اگر نباشد زندگی انسان قابل ادامه نیست، افزایش بی قواره و طغیان آن نیز کار زندگی را بر او دشوار و گاهی محال می سازد و دیگر غرایز بر این قیاس. صبر در معصیت که یکی از سه گونه، در معنا مقاومتی است در برابر آتش طغیان و یا انحراف غرایز، زیرا که اساسا معصیت و گناه، از همین طغیان و انحراف منشأ می گیرد. انسان به طور طبیعی مایل است وسایل زندگی و نیازهای اصلی خود را تأمین کند و چون این کار بدون مال و ثروت امکان پذیر نیست لذا تحصیل مال و ثروت، جلوه ای از یک غریزه او را تشکیل می دهد. اسلام نیز که مکتب انسانیت و راه زندگی انسان است این کار را تصویب و امضاء می کند و البته برای انتظام صحیح جامعه، راه ها و روش ها و حدود و قیودی هم برای آن مقرر می سازد ولی هرگز او را از تلاش معاش باز نمی دارد. با این همه، در موارد زیادی، این غریزه از حد متعادل خود فراتر می رود، پولدوستی و مال اندوزی مانند بیماری مزمنی در جان انسان ریشه می دواند و در نتیجه پول برای او نه به صورت وسیله ای برای تأمین نیازها، بلکه همچون هدفی عزیز یا وسیله ای برای اجرای مقاصد غیر انسانی یا آلتی برای تفاخر، تبدیل شکل می یابد و این همه از نظر اسلام ممنوع است. در اینجا است که اسلام به پیرو خود دستور صبر می دهد، یعنی فرمان مقاومت در برابر طغیان و انحراف این غریزه. طغیان غریزه مال دوستی آدمی را به رباخواری و احتکار و گنجوری و انحراف این غریزه وی را به معاملات و تصرفات ناروا می کشاند و صبر یعنی مقاومت در برابر انگیزه فساد آفرین که این همه را موجب می شود.