دائره المعارف طهور: ادب و اخلاق صفحه 1878

من_اب_ع

ناصر مکارم شیرازی- تفسیر نمونه- ج 13 صفحه 478-481 و ج 19 صفحه 293-304

کلی__د واژه ه__ا

صبر تاریخ حضرت ایوب (ع) تربیت تفسیر قرآن داستان اخلاقی احادیث

جزع و فزع کردن و حکم آن

تعریف جزع و مصادیق آن جزع در لغت به دو معنای بریدن و بی صبری کردن آمده است. هرچند برخی، معنای اصلی آن را بریدن و قطع کردن دانسته و معنای دوم را به آن برگردانده اند، به این گونه که انسان جزع کننده از تداوم صبر و طمانینه دست برداشته، آن را قطع می کند. در هر صورت، مسلم آن است که جزع کردن در مصیبت به معنای بیتابی است و این بیتابی هر گونه که آشکار شود، جزع به شمار می رود. در قرآن کریم می خوانیم: «إن الانسان خلق هلوعا* إذا مسه الشر جزوعا؛ به یقین انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است* هنگامی که بدی به او رسد بیتابی می کند» (معارج/ 19-20). کلمه «هلوع» صفتی است که از مصدر هلع -به فتحه هاء و لام- که به معنای شدت حرص است اشتقاق یافته. این کلمه را دو آیه بعد تفسیر کرده، پس هلوع کسی است که هنگام برخورد با ناملایمات بسیار جزع می کند، و چون به خیری می رسد از انفاق به دیگران خودداری می کند. از سیاق دو جمله «إذا مسه الشر جزوعا» و «إذا مسه الخیر منوعا» پیداست که می خواهد هلوع را معنا کند. و این هلع که انسان به طور طبیعی دارای آن است -و خود از فروع حب ذات است- به خودی خود از رذائل اخلاقی نیست، و چطور می تواند صفت مذموم باشد با اینکه تنها وسیله ای است که انسان را دعوت می کند به اینکه خود را به سعادت و کمال وجودش برساند، پس حرص به خودی خود بد نیست، وقتی بد می شود که انسان آن را بد کند و درست تدبیر نکند، در هر جا که پیش آمد مصرف کند، چه سزاوار باشد و چه نباشد، چه حق باشد و چه غیر حق، و این انحراف در سایر صفات انسانی نیز هست، هر صفت نفسانی اگر در حد اعتدال نگاه داشته شود فضیلت است، و اگر به طرف افراط و یا تفریط منحرف گردد، رذیله و مذموم می شود.