دائره المعارف طهور: ادب و اخلاق صفحه 1988

ملا مهدی نراقی- علم اخلاق اسلامی (ترجمه جامع السعادات)- ج 2 صفحه 438-439 و 668

محمدرضا مهدوی کنی- نقطه های آغاز در اخلاق عملی- صفحه 677

کلی__د واژه ه__ا

فروتنی احادیث اخلاق تربیت انسان چهارده معصوم (ع) خدا

تواضع در قرآن کریم

تواضع یکی از خصلت های نیکوست که در آیات و روایات مورد تأکید و ستایش قرار گرفته است. علاوه بر آیاتی که به طور مستقیم در مورد تواضع وارد شده است، تمامی آیاتی که مؤمنین را از تکبر منع کرده اند و متکبران را مورد نکوهش قرار داده اند نیز در واقع به این صفت توصیه می کنند. تواضع یکی از صفات بندگان شایسته خداست. خدای عزوجل می فرماید: «و عباد الرحمن الذین یمشون علی الأرض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما؛ بندگان خدای رحمان آن کسانند که سنگین و با تواضع بر زمین راه می روند و چون جهالت پیشگان، خطابشان کنند سخن ملایم گویند» (فرقان/ 63).

هون به طوری که راغب گفته به معنای تذلل و تواضع است. بنابراین، به نظر می رسد که مقصود از راه رفتن در زمین نیز کنایه از زندگی کردنشان در بین مردم و معاشرتشان با آنان باشد. پس مؤمنین، هم نسبت به خدای تعالی تواضع و تذلل دارند و هم نسبت به مردم چنینند، چون تواضع آنان مصنوعی نیست، واقعا در اعماق دل، افتادگی و تواضع دارند و چون چنینند ناگزیر، نه نسبت به خدا استکبار می ورزند و نه در زندگی می خواهند که بر دیگران استعلاء کنند و بدون حق، دیگران را پائین تر از خود بدانند و هرگز برای به دست آوردن عزت موهومی که در دشمنان خدا می بینند در برابر آنان خضوع و اظهار ذلت نمی کنند. پس خضوع و تذللشان در برابر مؤمنین است نه کفار و دشمنان خدا، البته این در صورتی است که به گفته راغب کلمه هون به معنای تذلل باشد. و اما اگر آن را به معنای رفق و مدارا بدانیم معنای آیه این می شود که: مؤمنین در راه رفتنشان تکبر و تبختر ندارند. و خدای عزوجل گرامی ترین مخلوق و سرور بندگان خود حضرت محمد (ص) را به تواضع امر می فرماید: «و اخفض جناحک للمؤمنین؛ و بالهای تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر مؤمنین فرود آر» (الحجر/ 88)