دائره المعارف طهور: ادب و اخلاق صفحه 2289

قرآن انسان تاریخ رذایل اخلاقی تکبر جامعه شناسی دین حدیث تربیت

اقسام تکبر با توجه به آیات قرآن

خودبرتربینی، خودمحوری، خودخواهی، برتری جویی و فخرفروشی، همه از مفاهیمی هستند که ریشه آنها تکبر است، هر چند از زوایای مختلف دیده می شود. کسی که صرفا خود را بالاتر از دیگران می بیند، خودبرتربین است. کسی که به خاطر این خودبرتربینی سعی دارد در همه جا و در همه کارهای اجتماعی همه چیز را قبضه کند، خودمحور است. کسی که سعی دارد در مسائل اجتماعی مخصوصا به هنگام بروز مشکلات تنها به منافع خود بیندیشد و برای منافع دیگران ارزشی قائل نباشد، خودخواه است. کسی که سعی میکند سلطه خود را بر دیگران مستحکم کند و آنها را زیر سیطره خود قرار بدهد، گرفتار برتری جویی است. بالاخره کسی که سعی دارد مال و ثروت یا قدرت و مقام خود را به رخ دیگران بکشد فخرفروش است. بنابراین همه این صفات ریشه مشترکی دارد و آن تکبر است هر چند در چهره های مختلف ظاهر میگردد.

علمای اخلاق تکبر را به سه بخش تقسیم کرده اند: الف: تکبر در برابر خدا! ب: تکبر در برابر پیامبران ج: تکبر در مقابل خلق خدا. منظور از تکبر در برابر خداوند که بدترین نوع تکبر است و از نهایت جهل و نادانی سرچشمه می گیرد، این است که انسان ضعیف ادعای الوهیت کند، نه تنها خود را بنده خدا نداند بلکه سعی کند مردم را به بندگی خود دعوت نماید، یا همچون فرعون «انا ربکم الاعلی؛ من پروردگار برتر شما هستم!» (نازعات/ 24) بگوید و یا از «ما علمت لکم من اله غیری؛ من خدایی جز خودم برای شما سراغ ندارم» (قصص/ 38) دم بزند. بسیار بعید به نظر می رسد که افرادی همچون فرعون که سالها بر کشور پهناور مصر حکومت می کرد آن قدر کم عقل و بی هوش باشد که خود را واقعا رب اعلی و تنها معبود بزرگ در جهان هستی بداند. بلکه بیشتر به نظر می رسد که او و افرادی امثال او برای تحمیق توده های ساده لوح این گونه ادعاها را می کردند تا پایه های حکومت خود را از طریق ادعای الوهیت محکم سازند.