معرفت (دینی) در اسلام: مجموعه سخنرانیهای استاد حسین انصاریان صفحه 130

جمیعتی، گروهی [به سوی پیامبر] کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی یابند و قوم خود را هنگامی که به سوی آنان بازگشتند، بیم دهند، باشد که [از مخالفت با خدا و عذاب او] بپرهیزند.

یعنی برای چه دنبال معرفت نمی روید؟ مگر من شما را به این دنیا آورده ام تا مثل دیگر حیوانات بخورید و بخوابید و اندک لذتی ببرید و بمیرید؟ هدف از به دنیا آوردن شما این بود که معرفت کسب کنید. از این روست که عموم مفسرین درباره این آیه گفته اند:

«وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ ». (1)

و جن و انس را جز برای این که مرا بپرستند نیافریدیم.

«لیعبدون» به معنای «لیعرفون» است؛ (2)یعنی خلقت جن و انس به هدف کسب معرفت بوده است. رابطه میان عبادت و معرفت این است که عبادت پروردگار بدون کسب معرفت حاصل نمی شود. گو اینکه پیامبر اکرم نیز، با آن که در کمال معرفت بودند، خاضعانه می فرمودند:

«ما عبدناک حق عبادتک و ما عرفناک حق معرفتک ». (3)

ما آن چنان که شایسته تو بود عبادتت نکردیم و چنان که سزاوار تو بود تو را نشناختیم.

پس، باید در پی معرفت بود تا این ظرفیت در انسان پدید آید و علم و بینایی و فهم و دانایی در انسان قرار بگیرد. (4)

شرط دوم: عمل

انسان باید معرفت را با اعضا و جوارح و باطن خود عملی سازد؛ یعنی نباید معرفت علمِ تنها باشد، بلکه باید دانسته ها را به اجرا گذاشت. (5)

شرط سوم: اخلاص در عمل

اشاره

نکته مهم دیگر این است که باید به دقت مواظبت کرد تا عمل همواره با اخلاص همراه باشد. (6) عبادت و خدمت به بندگان خدا باید بر مرکب

1- (1)) . ذاریات، 56.
2- (2)) . تفسیر صافی، فیض کاشانی، ج 5، ص 75: «وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ » . فی العلل عن الصادق (علیه السلام) قال: خرج الحسین بن علی (علیهما السلام) علی أصحابه فقال: أیها الناس، إن الله - جل ذکره- ما خلق العباد إلا لیعرفوه. فإذا عرفوه عبدوه وإذا عبدوه استغنوا بعبادته عن عبادۀ من سواه. فقال له رجل: یابن رسول الله، بأبی أنت وامی، فما معرفۀ الله؟ قال: معرفۀ أهل کل زمان إمامهم الذی تجب علیهم طاعته. نیز: شرح الأسماء الحسنی، ملا هادی سبزواری، ج 1، ص 189: «وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ » . أی لیعرفون. وفی الحدیث القدسی: فخلقت الخلق لاعرف....
3- (3)) . در روایات به دو شکل این معنا آمده است که به ظاهر با هم در تضادند. برای رفع این تعارض باید به این نکته توجه داشت که معرفت حق مراتبی دارد. یعنی نسبت به مردم پیامبر تنها کسی است که حق معرفت و عبادت پروردگار را به جا آورده است، ولی در مقایسه با پروردگار معرفت ایشان نیز کامل نیست. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 60؛ بحار الأنوار، ج 39، ص 84: قال النبی (ص): «یا علی، ما عرف الله حق معرفته غیری وغیرک، وما عرفک حق معرفتک غیر الله وغیری». - بحار الأنوار، ج 68، ص 23: وقال (صلی الله علیه وآله): «ما عبدناک حق عبادتک، وما عرفناک حق معرفتک». بحار الأنوار، ج 110، ص 34: عن رسول الله صلی الله علیه واله وسلم: «من عرف الله وعظمه منع فاه من الکلام، وبطنه من الطعام، وعفی نفسه بالصیام، والقیام و...». وفیه بیان وتحقیق رشیق دقیق من الشیخ بهاء الدین العاملی - قدس سره- وبعض المحققین، واستدلوا بقول السید البشر صلی الله علیه واله: «ما عرفناک حق معرفتک»، وقول أبی جعفر علیه السلام: «کلما میزتموه بأوهامکم فی أدق معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود إلیکم...».
4- (4)) . نهج البلاغه، حکمت 169: «قد أضاء الصبح لذی عینین». امام خمینی، رحمه الله، در بیت زیبایی می گویند: این عبادت ها که ما کردیم، خوبش کاسبی است/ دعوی اخلاص با این خودپرستی ها چه شد؟
5- (5)) . کافی، ج 1، ص 44: «عن سلیم بن قیس الهلالی قال: سمعت أمیر المؤمنین علیه السلام یحدث عن النبی صلی الله علیه وآله أنه قال فی کلام له: «العلماء رجلان: رجل عالم آخذ بعلمه فهذا ناج وعالم تارک لعلمه فهذا هالک، وإن أهل النار لیتأذون من ریح العالم التارک لعلمه، وإن أشد أهل النار ندامۀ وحسرۀ رجل دعا عبدا إلی الله فاستجاب له وقبل منه فأطاع الله فأدخله الله الجنۀ وأدخل الداعی النار بترکه علمه»؛ نیز همان، ص 45: «أحمد بن محمد بن خالد، عن أبیه، رفعه قال: قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی کلام له خطب به علی المنبر: «أیها الناس! إذا علمتم فاعملوا بما علمتم لعلکم تهتدون. إن العالم العامل بغیره کالجاهل الحائر الذی لا یستفیق عن جهله، بل قد رأیت أن الحجۀ علیه أعظم، والحسرۀ أدوم علی هذا العالم المنسلخ من علمه»؛ نیز همین صفحه: «محمد بن عبد الرحمن بن أبی لیلی، عن أبیه قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: إذا سمعتم العلم فاستعملوه، ولتتسع قلوبکم، فإن العلم إذا کثر فی قلب رجل لا یحتمله، قدر الشیطان علیه، فإذا خاصمکم الشیطان فأقبلوا علیه بما تعرفون، فإن کید الشیطان کان ضعیفا، فقلت: وما الذی نعرفه؟ قال خاصموه بما ظهر لکم من قدرۀ الله عز وجل».
6- (6)) . تفسیر، آلوسی، ج 1، ص 310 وبا کمی اختلاف در جامع السعادات، ملا مهدی نراقی، ج 1، ص 220: «قد خرج غیر واحد قوله صلی الله علیه وسلم: فیما صح علی الصحیح: العالمون هلکی إلا العالمون، والعالمون هلکی إلا العاملون، والعاملون هلکی إلا المخلصون، والمخلصون علی خطر».