نجاه المؤمنین (در اصول دین و اخلاق) صفحه 57

بوده باشد آن فعل از فضایل خواهد بود، و الا از رذایل خواهد بود.

و بعباره اخری: اگر سایر قوا مطیع و منقاد قوه عاقله باشند افعال صادره فضیلت خواهد بود، و اگر قوه عاقله مقهور و مغلوب سایر قوی باشد افعال صادره رذیله خواهد بود.

(اجناس و انواع فضایل)

و اجناس و انواع فضایل چهار است:

اول:حکمت است، و آن معرفت حقیقت اشیا است، علی ما هی علی، و آن بر دو قسم است: حکمت نظریه و حکمت عملیه، زیرا که وجود اشیا اگر به قدرت و اختیار ما نباشد پس علم متعلق به آنها را حکمت نظریه می گویند: و اگر وجود آنها به قدرت و اختیار ما باشد پس علم متعلق به آنها را حکمت عملیه می گویند.

دویم: عفت است، و آن ایضا انقیاد قوه شهویه است، قوه عاقله را در هر چیزی که امر و نهی است او را.

سیم: شجاعت است، و آن انقیاد قوه غضبیه است عاقله را.

چهارم: عدالت است، و آن ضبط نمودن قوه غضب و شهوت است در زیر اشاره عقل و شرع.

پس عقل به منزله ناصح، و قوه آن که قدرت است به منزله وزیری که انفاذ و امضا کند امر آن را، و در غضب و شهوت نفوذ امر آن امر می شود و غضب مانند سگ شکار (است) که محتاج است به سوی تادیب و تعلیم که وقتی که اشاره به رفتن می نمایند می رود و هر وقتی که اشاره به باز داشتن می نمایند باز می ماند. و شهوت مانند اسبی اسب که سوار آن می شوند در صید، که گاهی مطیع و منقاد می شود و گاهی نه.