خلاصه معراج السعاده یا المقامات العلیه در علم اخلاق صفحه 8

مطیع و فرمان بردار این چهار قوّه اند،و آنچه باعث اثر و منشأ خیر و شرّ است این چهار است،پس همۀ رذائل و فضائل از این چهار قوّه پدید آیند،و لکن خیرات و نیکیهای قوّۀ عاقله در حال تسلّط آن است و بدیها و شرور آن در حالت عجز و زبونی آن است در تحت سایر قوی،و از سه قوّۀ دیگر عکس است.

فصل سوّم: در بیان چهار صفت حکمت وعدالت و شجاعت و عفت

بدانکه شأن قوّۀ عقلیّه و وهمیّه ادراک امور است،لکن اوّل ادراک کلّیات کند،و ثانی ادراک جزئیات.و چون هرفعلی که از بدن صادر می شود افعال جزئیه است پس مبدأ تحریک بدن در جزئیات افعال،به فکر و رویّۀ قوّۀ وهمیّه است؛و از این جهت او را عقل عملی و قوۀ عامله می گویند،چنانچه قوّۀ عاقله را عقل نظری نیز می گویند،و شأن قوّۀ غضبیّه تحریک بدن است به سوی دفع امور غیر ملائمه از بدن،و شهویّه مبدأ حرکت آن است به سمت تحصیل امور ملائمه؛پس اگر قوّۀ عاقله بر سایر قوی غالب شد و همه را مطیع خود گردانید البتّه افعال جمیع قوی بر وجه صلاح و صواب خواهد بود،نشئه انسانیت حاصل خواهد گردید،و از برای هریک از قوی تهذیب و پاکیزگی بهم خواهد رسید،و هریک را فضیلتی که مخصوص به آن است حاصل خواهد شد؛پس از تهذیب قوّۀ عاقله صفت حکمت،و از قوّۀ عامله ملکۀ عدالت،و از غضبیّه شجاعت،و از شهویّه عفّت پیدا می شود؛و این چهار صفت اجناس اخلاق فاضله اند،و سایر